________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
५) क्षेमेन्द्रकृत बृहत्कथामञ्जरी :
काश्मिरी ब्राह्मण असलेल्या क्षेमेन्द्राने इसवी सनाच्या दहाव्या शतकात, गुणाढ्याच्या 'बड्डकहा' ग्रंथाचे, संस्कृत संस्करण तयार केले होते. परंतु आपल्या प्रवाही आणि बहारदार शैलीने, लोकप्रियतेच्या बाबतीत, मञ्जरीपेक्षा सरित्सागर ग्रंथ, कितीतरी अधिक लोकप्रिय झाला. शकटाल आणि चाणक्याची मञ्जरीतील कथा कथासरित्सागरासारखीच परंतु संक्षिप्त आहे.
मञ्जरीतील कथा मुख्यत्वाने वररुचि आणि शकटाल यांचा वृत्तांत अंकित करते. चाणक्याचे संदर्भ, मञ्जरीत केवळ चार श्लोकात येतात. (प्रकरण १, गुच्छ २, श्लोक २१४ ते २१७). कथा जवळजवळ कथासरित्सागरासारखीच आहे. फरक एवढाच की मञ्जरीनुसार चाणक्याने चंद्रगुप्ताला राज्यावर बसविले. आश्चर्याची गोष्ट अशी की चाणक्य अमात्य झाल्याचा उल्लेख मञ्जरीत आढळतच नाही.
सारांश कथासरित् आणि मञ्जरी दोघांनीही पुराणांच्या मानाने चाणक्यकथा बरीच विस्ताराने सांगितली आहे परंतु महत्त्व मात्र शकटालाच्या व्यक्तिरेखेला आहे. शिवाय एक महत्त्वाची गोष्ट अशी की दोघांनीही चाणक्याचा अर्थशास्त्राशी असलेला संबंध नोंदविलेला नाही. ६) मुद्राराक्षस नाटकातील चाणक्य : जैन साहित्याच्या परिप्रेक्ष्यात
इसवी सनाच्या आठव्या-नवव्या शतकात विशाखदत्ताने लिहिलेले मुद्राराक्षस हे नाटक, हा ब्राह्मण परंपरेद्वारे चाणक्याला समजून घेण्याचा सर्वात महत्त्वाचा स्रोत आहे. 'कौटिल्यः कुटिलमति:' हा वाक्प्रचार विशाखदत्तामुळेच अत्यंत लोकप्रिय झाला. या नाटकातून उभा राहणारा चाणक्य इतका खराखुरा मानला जाऊ लागला की, अनेक
