________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
परंतु त्याने कथासरित्सागराचे पैशाची प्राकृतातील संस्करण वापरले असावे. कारण हरिषेणाचा काळ आठवे-नववे शतक आहे तर कथासरित्सागराचा काळ अकरावे शतक आहे. श्वेतांबर जैन साहित्यानुसार शकटाल हा शेवटच्या नंदाचा अमात्य होता. त्याला दोन पुत्र होते, 'स्थूलभद्र' व 'श्रीयक'. काळाच्या ओघात पुढे स्थूलभद्र हे, जैन भिक्षू बनले आणि जैन साधुसंघाचे प्रमुख झाले. कथासरित्सागरात असे नोंदविले आहे की, नंदाने काही एका अपराधाची शिक्षा म्हणून शकटालाला त्याच्या कुटुंबासह अंधकूपात ढकलून दिले. ही हकिगत जैन संदर्भांशी जुळत नाही. म्हणूनच बहुधा हा सर्व वृत्तांत देऊनही हरिषेणाने शकटालाच्या ऐवजी नंदाच्या मंत्र्याचे नाव 'कवि' किंवा क्वचित् ‘कावि' असे दिले आहे. कथासरित्सागरात असे नोंदविले आहे की शकटालाने चंद्रगुप्ताला राज्यावर बसविले आणि त्याचा अमात्य होण्यासाठी चाणक्याचे मन वळविले. बृहत्कथामञ्जरी आणि श्वेतांबर कथांमध्ये असे नोंदविले आहे की चाणक्याने चंद्रगुप्ताला राज्यावर बसविले आणि स्वत:च त्याचा अमात्य झाला. कथासरित्सागरात चंद्रगुप्ताला 'पूर्वनंदसुत' म्हटले आहे. त्यातून लेखकाला चंद्रगुप्ताचे क्षत्रियत्व सूचित करावयाचे आहे. कथासरित्सागरानुसार चाणक्याने नंदाला मंत्रतंत्रविद्येच्या प्रयोगाने मारले. ब्राह्मण आणि जैन कथास्रोतांमध्ये मुख्य फरक हाच आहे. अभिचार-विद्येतील चाणक्याचे प्राविण्य रंगविले की त्याचे शौर्य, दूरदृष्टी, बुद्धिमत्ता आणि राजनैतिक डावपेचांमधील कौशल्य – हे सर्व एकदम शून्यवत् होऊन जाते.
३८
