________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
काही याचीच वाट पहात होता. त्याने चाणक्याला शोधून आपल्या घरात आश्रय दिला. शकटालाने चाणक्यासाठी जारण - मारण विधीची (कृत्या साधना) सर्व व्यवस्था केली. त्या काळ्या जादूचा परिणाम नंदावर लगेचच दिसू लागला. त्याला दाहज्वर झाला आणि सात दिवसाच्या आत नंद मरण पावला. नंदाच्या मृत्यूनंतर शकटालाने नंदाचा पुत्र हिरण्यगुप्त याचा वध केला आणि चंद्रगुप्ताला राजा केले. चंद्रगुप्त हा पूर्वनंदसुत होता. शकटालाने चाणक्याचे मन वळवून वळवून त्याला चंद्रगुप्ताचे महामात्यपद दिले. कारण त्याला माहीत होते की चाणक्य हा बुद्धीने खरोखरच बृहस्पतीसारखा आहे. स्वत:चे जीवनकार्य पूर्ण झाल्यामुळे शकटाल वनात गेला. अशा प्रकारे त्याने आपल्या प्रिय पुत्रांच्या मृत्यूच्या दुःखावर विजय मिळविला आणि वनामध्ये शांतपणे आध्यात्मिक जीवन व्यतीत केले.
कथासरित्सागरावरील निरीक्षणे :
कथानकाचा मुख्य भर ‘शकटाल' अमात्यावर आहे. चाणक्याचा वृत्तांत त्या मानाने दुय्यम आहे.
पुराणांपेक्षा चाणक्यवृत्तांत अधिक विस्ताराने येतो.
'श्राद्ध' आणि 'शिखा' हे संदर्भ चाणक्याचे ब्राह्मणत्व अधोरेखित करतात. जैन आख्यायिकांमध्ये सुबंधूचे चाणक्याविषयीचे शत्रुत्व सांगितले आहे परंतु त्याचे कारण दिलेले नाही. कथासरित्सागरातील प्रस्तुत वृत्तांत तो दुवा जोडण्यास मोलाची मदत करतो.
जैन कथांमध्ये शकटालाची कथा प्रचलित आहे परंतु शकटाल आणि चाणक्याचा साक्षात् संबंध जोडलेला नाही, जो कथासरित्सागरात स्पष्ट होतो.
हरिषेणाच्या चाणक्यमुनिकथेवर कथासरित्सागराचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो.
३७
