________________
ब्राह्मण परंपरेतील चाणक्य
हाच हिंदू परंपरेतील चाणक्यकथांचा मूळ आधारग्रंथ ठरतो. कथासरित्सागरातील (१.५.११४) चाणक्यकथेचा सारांश पुढीलप्रमाणे देता येईल –
पाटलिपुत्रात ‘नंद' राजे राज्य करीत होते. त्यांच्यातील शेवटचा राजा योगनंद हा होता. (त्याला योगनंद हे नाव कसे पडले त्याची पूर्ण कथा येथे दिली आहे.) शकटाल हा त्याचा मंत्री होता. काही कारणाने शकटालाला योगनंदाचा सूड घ्यायचा होता. (त्याची हकिगत विस्ताराने दिली आहे.) एक दिवस शकटालाला असे दृश्य दिसले की, चाणक्य नावाचा एक ब्राह्मण ‘कुश' नावाचे गवत, खोलवर खणून मुळापासून उखडून टाकत आहे. याचे कारण असे की, त्या गवताचे टोक त्याच्या पायाच्या टाचेत घुसले आहे. कोणत्याही कारणाचा मुळापासून शोध घेण्याची चाणक्याची वृत्ती, शकटालाने ओळखली. मनात खूणगाठ बांधली की योगनंदाचा सूड घेण्यासाठी, ही व्यक्ती अतिशय योग्य आहे. त्याने चाणक्याला नंदाच्या राजवाड्यात श्राद्धभोजनासाठी खास आमंत्रण दिले आणि सांगितले की, 'तू मुख्य ब्राह्मण असल्यामुळे तुला दक्षिणेत एक लाख सुवर्णमुद्रा मिळतील.' चाणक्याने त्या दिवशी भोजनशाळेत जाऊन अग्रासन पटकाविले. खरे तर ते मानाचे आसन सुबंधु ब्राह्मणासाठी राखीव होते. शकटालाने ही गोष्ट नंदाला सांगितली. नंदाने म्हटले की, सुबंधूशिवाय दुसरा कोणीही येथे बसणार नाही. शकटालाने नंदाचे म्हणणे चाणक्याला सांगितले आणि आसन सोडण्याची विनंती केली. या अपमानाने चाणक्य संतापाने बेभान होऊन उठला. त्याने त्वरेने आपली बांधलेली शेंडी सोडली आणि सर्वांसमक्ष प्रतिज्ञा केली की, 'सात दिवसाच्या आत मी नंदाचा सर्वनाश करीन आणि मगच माझ्या शेंडीला पुन्हा गाठ बांधीन.' नंदराजा क्रोधाने संतप्त झाला. परंतु त्याने कोणतीही कार्यवाही करण्याआधीच, चाणक्य तेथून पळून गेला. शकटाल जणू
३६
