________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
अर्थशास्त्र मागे ढकलले जाऊन, स्मृतिकारांचा प्रभाव विलक्षण वाढला. याज्ञवल्क्याने कितीतरी संकल्पना व पदावली कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रातून घेऊनही, त्याचे श्रेय कौटिल्याला दिले नाही. लोकप्रियतेबाबत मात्र त्याने अर्थशास्त्रावर मात केली.
'कथासरित्सागर' आणि 'बृहत्कथामञ्जरी' या ग्रंथांमध्ये असे दाखवले आहे की, चाणक्य हा वेदविद्यापारंगत ब्राह्मण असला तरी, मंत्रतंत्रादि अद्भुत विद्यांमध्ये अर्थात् अभिचारशास्त्रात तो प्रवीण होता. चंद्रगुप्ताच्या सहाय्याने पराक्रमाने मगध साम्राज्य जिंकणे आणि जारण-मारणाने नंदाला ठार मारणे, या दोन गोष्टी वस्तुत: अतिशय भिन्न आहेत. उपरोक्त दोन ग्रंथांतील उल्लेखांमुळे चाणक्याची अभिचारक्रियाच' अधिकाधिक अधोरेखित झाली. खुद्द अर्थशास्त्रातही गूढपुरुष-प्रणिधि, योग-वामन, उप-जाप, अपसर्पप्रणिधि, दुर्ग-लम्भोपाय व पर-घात-प्रयोग इ. अनेक विषयांना शेवटच्या काही अध्यायात स्थान दिलेले दिसते. कदाचित् हे सर्व प्रकरण प्रक्षिप्त असेल किंवा चाणक्याचा कदाचित् या सर्वांवर विश्वासही असेल. परंतु कथासरित्सागराच्या लोकप्रियतेनंतर समाजमनावर एकंदरीत असा काही परिणाम झाला की अर्थशास्त्रातील एकाहून एक सरस आणि नैतिक संकल्पना झाकोळल्या जाऊन चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वाचा असा नकारात्मक ठसा उमटत राहिला. परिणामी कौटिल्याच्या अर्थशास्त्राच्या अध्ययनाची परंपरा लोप पावत गेली.
जैन साहित्यात शतकानुशतके जपलेल्या आख्यायिकांच्या आणि चाणक्याविषयीच्या प्राय: व्यक्त केलेल्या आदरयुक्त दृष्टिकोणाच्या पार्श्वभूमीवर, जर आपण चाणक्याच्या, ब्राह्मण परंपरेतील घटत्या लोकप्रियतेचे मूल्याकंन केले, तर काही वेगळीच तथ्ये नजरेसमोर येऊ लागतात.
मगधामध्ये लिहिल्या गेलेल्या शास्त्रीय साहित्यात, कौटिलीय अर्थशास्त्र हा एक
