________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
उमटणारा ठसा, चाणक्याविषयीचा पूर्ण आदर व्यक्त करणारा आहे, असे निखालसपणे म्हणता येत नाही. मुद्राराक्षसातले ‘कौटिल्यः कुटिलमति:' हे उद्गार इतके विलक्षण लोकप्रिय झाले की, त्यानंतर कौटिल्य हा शब्द कुटिलतावाचकच बनला. चाणक्याची नाटकातली एकंदर देहबोली, चंद्रगुप्ताला उद्देशून त्याने वारंवार 'वृषल' या काहीशा अपमानास्पद संबोधनाचा केलेला उपयोग आणि तिसऱ्या अंकात चंद्रगुप्ताशी केलेला कृतक-कलह – हे सर्व असे सूचित करतात की, मुद्राराक्षसातून चाणक्याचे बुद्धिमान, गर्विष्ठ आणि कुटिल असेच चित्रण मनात ठसते. सारांश काय तर, चाणक्याच्या उतरत्या लोकप्रियतेच्या टप्प्यातील हा एक मैलाचा दगड मानता येतो.
अर्थशास्त्राच्या लोकप्रियतेवरील सर्वात मोठा आघात म्हणजे स्मृतिशास्त्रांचा झालेला उदय हा होय. 'मनुस्मृति’ आणि ‘याज्ञवल्क्यस्मृति' या ग्रंथांनी धर्मपुरुषार्थाला विलक्षण महत्त्व दिले. सर्व वर्णाश्रमांसाठी कर्तव्यांची आचारावली तयार केली. अर्थशास्त्रातील अनेक विचार स्मृतींमध्ये परिवर्तित केले. धर्मशास्त्राची साचेबद्ध चौकट तयार करून, अर्थ-काम या पुरुषार्थांना दुय्यम लेखले. वर्णाश्रमव्यवस्था स्वीकारूनही चाणक्याचा, तुलनेने उदार आणि सामाजिक न्याय देणारा व्यवहार बहुधा स्मृतिकारांना रुचला नाही. चाणक्य म्हणतो, व्यवहारानुलोमो धर्म:' तर स्मृतिग्रंथ म्हणतात, 'धर्मानुलोमो व्यवहारः' म्हणजे धार्मिक आणि आचारात्मक नियमांची एक साचेबद्ध चौकट तयार करून स्मृतिकारांनी ती समाजमनावर बिंबविली. अर्थशास्त्रातील नैतिक मूल्यांना छेद देऊन, ही धार्मिक मूल्ये अधिकाधिक प्रचलित झाली. अर्थशास्त्रातील राजधर्मासंबंधीचे विवेचन कमी करीत-करीत स्मृतिकारांनी आचार, व्यवहार आणि प्रायश्चित्त यांवर सर्वाधिक भर दिला. परिणामी हळूहळू औपचारिक शिक्षणाच्या अभ्यासक्रमातून कौटिलीय
२४
