________________
ओघात विशिष्ट अमात्याला चाणक्यासारखे ‘नृशंस, क्रूर आणि निर्घृण' असे संबोधले
आहे.
I
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
महाकवी दण्डी आणि पञ्चतन्त्रकाराने, कौटिलीय अर्थशास्त्राचा केलेला उल्लेख इतका मोघम आणि सामान्य आहे की, त्यातून अर्थशास्त्राविषयीचा आदरणीय अथवा अनादरणीय कोणताच भाव फारसा व्यक्त होत नाही. पञ्चतन्त्रात, आरंभीच धर्म-अर्थकाम या तीन पुरुषार्थांवर आधारित, कोणकोणत्या शास्त्रीय ग्रंथांची निर्मिती झाली, त्याचा मोघम उल्लेख करताना म्हटले आहे की
ततो धर्मशास्त्राणि मन्वादीनि, अर्थशास्त्राणि चाणक्यादीनि, कामशास्त्राणि वात्स्यायनादीनि
पञ्चतन्त्रकाराचा हा उल्लेख खास महत्त्वाचा आहे कारण अर्थशास्त्राचे कर्तृत्व त्याने ‘चाणक्याला' दिले आहे. इतर सर्व ब्राह्मण आणि जैन ग्रंथकारांच्या संदर्भांमध्ये, अर्थशास्त्र हे ‘कौटिल्यकृत' असल्याचेच उल्लेख सापडतात.
कौटिलीय अर्थशास्त्राचे सर्वात अधिक जवळचे नाते जर कोणाशी असेल तर ते विशाखदत्ताच्या ‘मुद्राराक्षस' या नाटकाशी आहे. विशाखदत्ताच्या अर्थशास्त्रविषयक सखोल अभ्यासाची प्रचिती या नाटकात वारंवार येते. चाणक्य, चंद्रगुप्त आणि अमात्य राक्षस या वैशिष्ट्यपूर्ण व्यक्तिरेखांवर आधारित, हे शुद्ध राजनैतिक नाटक शृंगाररसप्रधान अशा संस्कृत नाटकांच्या परंपरेत, आपल्या वेगळेपणाने निश्चितच उठून दिसते. या प्रदीर्घ नाटकातील सर्व घटना मुख्यत्वेकरून चाणक्याभोवतीच गुंफलेल्या आहेत. विशाखदत्ताने 'चाणक्य' या नावालाच प्राधान्य दिले आहे. एका वेगळ्या विषयावरील नाटक म्हणून मुद्राराक्षसाची महत्ता कितीही मोठी असली तरी, नाटकातून एकंदरीतपणे
२३
