________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
महत्त्वाचा शास्त्रीय ग्रंथ आहे. मगधाचा श्रमण परंपरेशी असलेला संबंध, हे एक सिद्ध झालेले ऐतिहासिक तथ्य आहे. नंदवंशातले राजे जैन धर्मानुकूल होते. शेवटच्या नंदाचा मंत्री (अमात्य) शकटाल हा, उत्कृष्ट जैन श्रावक होता. त्याचे पुत्र स्थूलभद्र यांनी जैनदीक्षा धारण केली आणि ते श्रमण संघाचे मुख्य बनले. चाणक्याच्या व्यक्तिमत्वातही जैनांनी श्रावकत्वाचे रंग भरण्याचा प्रयत्न केला असला तरी, त्याचे श्रोत्रिय ब्राह्मणत्व' कोठेही लपत नाही. चंद्रगुप्त मौर्य हा देखील जैनांना अनुकूल असलेला दिसतो कारण अर्धमागधी आगमांची पहिली वाचना, त्याच्या मदतीअभावी पाटलिपुत्रात चंद्रगुप्ताच्या कार्यकाळात होऊ शकली नसती. ब्राह्मण परंपरेत चंद्रगुप्ताला मुरा दासीचा पुत्र अर्थात् 'शूद्र' म्हटले आहे. मुद्राराक्षस नाटकात चाणक्य हा चंद्रगुप्ताला 'वृषल' या नावाने संबोधतो. मुद्राराक्षसाचे टीकाकार स्पष्ट सांगतात की, हे संबोधन नीचगोत्रवाचक आहे. चंद्रगुप्ताचा पुत्र ‘बिंदुसार' प्राय: जैनांना अनुकूल असावा. बिंदुसाराचा प्रपौत्र ‘संप्रति' हा जैनधर्मी होता असे इतिहासकारही मान्य करतात. बिंदुसाराचा मुलगा सम्राट अशोक' हा बौद्धधर्मी होता. सारांश काय तर मगधाच्या राजवंशातील जवळजवळ सर्वच राजे श्रमण परंपरेशी संबंधित होते. वेदविद्यापारंगत चाणक्याने अब्राह्मण आणि अक्षत्रिय अशा जैनधर्मानुकूल चंद्रगुप्त मौर्याला, मगधाचा सम्राट बनविण्यात इतकी महत्त्वाची भूमिका बजावावी आणि अर्थ-काम या दोन पुरुषार्थांना खूप महत्त्व देऊन बऱ्याच अंशी धर्मनिरपेक्ष वाटावा असा अर्थशास्त्रासारखा ग्रंथ लिहावा – ही गोष्ट ब्राह्मण परंपरेतील धर्मशास्त्रकारांना अजिबात रुचली नसावी. धर्मशास्त्रकारांनी कौटिलीय अर्थशास्त्राकडे दुर्लक्ष करण्याचे, हे देखील एक महत्त्वाचे कारण असू शकते.
