________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
होऊन गेलेल्या चंद्रगुप्त मौर्याचा हा महामात्य होता की नाही ?' अर्थशास्त्राच्या दुसऱ्या अधिकरणाच्या दहाव्या अध्यायाच्या सहाय्याने ही शंका सहजपणे दूर करता येते. म्हटले आहे की
येन शस्त्रं च शास्त्रं च नन्दराजगता च भूः ।
अमर्षेणोद्धृतान्याशु तेन शास्त्रमिदं कृतम् ।।
भावार्थ असा की, “क्रोधाच्या आवेशात ज्याने शस्त्र आणि शास्त्राच्या सहाय्याने, नंदराजाची राजवट त्वरेने उलथून टाकली, त्यानेच हे अर्थशास्त्र रचले आहे.”
कामन्दकीय नीतिसारातील चाणक्यविषयक उल्लेख :
कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या परंपरेत नंतरच्या काळात अनेक ग्रंथ निर्माण झाले. त्यापैकी पहिला आणि सर्वात महत्त्वाचा ग्रंथ म्हणजे 'कामन्दकीय नीतिसार'. एक परंपरा असे सांगते की कामन्दक हा स्वतः चाणक्याचा शिष्य होता आणि त्याने कौटिलीय अर्थशास्त्राचे संक्षिप्त संस्करण पद्यरूपात लिहिले. अभ्यासकांमध्ये कामन्दकाच्या काळाविषयी मतभेद असले तरी आपल्याला हे मान्यच करावे लागते की, राजनीतिशास्त्रातील ही एक अधिकारी व्यक्ती होऊन गेली. त्याने चाणक्याविषयीची संक्षिप्त माहिती, ग्रंथारंभीच नमूद करून ठेवली आहे. त्यात म्हटले आहे की, “विष्णुगुप्ताने अभिचार (मंत्रतंत्र)रूपी वज्राने, नंद नावाचा पर्वत आघातपूर्वक तोडून टाकला. कार्तिकेयाप्रमाणे त्याने एकट्यानेच मंत्रशक्तीने हे कार्य करून चंद्रगुप्ताला पृथ्वीचे राज्य मिळवून दिले. अर्थशास्त्रविषयक ग्रंथांच्या महासागरातून त्याने, कौटिलीय अर्थशास्त्ररूपी अमृत बाहेर काढले. त्या बुद्धिमान विष्णुगुप्ताला वंदन असो.” (कामन्दकीय नीतिसार १.४ ते १.७)
२०
