________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
विष्णुगुप्ताला केलेल्या या वंदनातून एक गोष्ट स्पष्ट होते की, ‘चाणक्याकडे असलेली मंत्रतंत्रविद्या', येथे विशेष अधोरेखित केली आहे. कथासरित्सागरातही या अभिचारविद्येचा विशेष उल्लेख येतो.
कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या पुढील संस्करणांमध्ये विशेष उल्लेखनीय आणि अभ्यासकांनी दखल घेतलेले संस्करण म्हणजे सोमदेवसूरींचे 'नीतिवाक्यामृत' होय. ‘यशस्तिलकचम्पू' हे सोमदेवसूरींचे चम्पूकाव्य संस्कृत साहित्यातही आपल्या गुणवत्तेने उठून दिसते. इसवी सनाच्या दहाव्या शतकात होऊन गेलेले सोमदेव, एक दिगंबर जैन साधू होते. नीतिवाक्यामृतातून आणि त्याच्या टीकेतून मिळणाऱ्या अर्थशास्त्रविषयक आणि चाणक्यविषयक माहितीचे संकलन, याच पुस्तकात, 'दिगंबरीय ग्रंथात प्रतिबिंबित चाणक्य' या प्रकरणात, स्वतंत्रपणे केलेले आहे.
ब्राह्मण परंपरेत अर्थशास्त्राची घटती लोकप्रियता :
ब्राह्मण परंपरेतील विविध साहित्याचा आणि विशेषकरून धर्मशास्त्रविषयक ग्रंथांचा आढावा घेतला तर असे दिसते की, कौटिल्याचे अर्थशास्त्र आणि कौटिल्याची नीति यांची लोकप्रियता क्रमाक्रमाने घटत गेली. त्याच्या प्रमुख कारणांचा येथे ऊहापोह केलेला आहे. अर्थशास्त्राची लोकप्रियता घटत-घटत इतक्या टोकाला पोहोचली की, अंतिमतः भारतीय राजनैतिक विचारांचा आणि समकालीन समाजाच्या सांस्कृतिक इतिहासाचा हा अमूल्य खजिना कित्येक शतके अंधारात पडून राहिला. इसवी सन १९०९ मध्ये सापडलेल्या हस्तलिखितानंतरच तो पुन्हा प्रकाशात आला. त्यानंतर मात्र प्राचीन भारतीयांच्या विचारवैभवाविषयी शंका घेणारी अनेक मते या ग्रंथाने जमीनदोस्त केली.
२१
