________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
नाही ?' अशी शंका उत्पन्न होते. परंतु हा काही मोठा आक्षेप मानता येत नाही कारण ग्रंथाचे एकंदर स्वरूप पाहता, तो सर्वच राजांना उपयुक्त असल्याने, ‘नरेन्द्रार्थे' हा शब्दप्रयोगही अर्थपूर्ण ठरतो.
प्रस्तुत शंका दूर करण्यासाठी दंडी कवीच्या दशकुमारचरिताच्या (इ.स. ८ वे शतक) आठव्या प्रकरणातील पुढील उल्लेख अतिशय अर्थपूर्ण ठरतो - अधीष्व तावत् दण्डनीतिम् । इयमिदानीम् आचार्यविष्णुगुप्तेन मौर्यार्थे षड्भिः श्लोकसहनैः संक्षिप्ता ।
"दंडनीतीचे अध्ययन करावे. हे दंडनीतिशास्त्र आचार्य विष्णुगुप्ताने मौर्यासाठी ६००० श्लोकप्रमाण ग्रंथात संक्षेपाने संगृहीत केले आहे."
दंडीच्या या उल्लेखावरून स्पष्ट दिसते की विष्णुगुप्ताने अर्थात् कौटिल्याने हा ग्रंथ मौर्यासाठी अर्थात् चंद्रगुप्त आणि त्याच्या वंशजांसाठी लिहिला.
अर्थशास्त्राच्या पंधराव्या अधिकरणाच्या अखेरीस म्हणजे ग्रंथाची समाप्ती करताना म्हटले आहे की -
दृष्ट्वा विप्रतिपत्तिं बहुधा शास्त्रेषु भाष्यकाराणाम् ।
स्वयमेव विष्णुगुप्तश्चकार सूत्रं च भाष्यं च ।। "वेगवेगळ्या शास्त्रांवर, वेगवेगळे भाष्यकार जेव्हा भाष्य करतात, तेव्हा त्यात अनेकवेळा मतभिन्नता दिसून येते. हे टाळण्यासाठी विष्णुगुप्ताने स्वत:च सूत्रेही लिहिली आहेत व त्यावरील भाष्यही लिहिले आहे.''
वरील सर्व संदर्भ बघता हे नक्की होते की कौटिल्य आणि विष्णुगुप्त या दोन्ही व्यक्ती एकच आहेत. आता हा प्रश्न उपस्थित होतो की, 'इसवीसनपूर्व चौथ्या शतकात
