________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
वरील निष्कर्ष यॉली प्रभृतींनी ज्याच्या आधारे काढला, ते होते मेगॅस्थेनिस नावाच्या ग्रीक प्रवाश्याचे वृत्तांत ! हा ग्रीक प्रवासी पाटलिपुत्रातील सम्राट चंद्रगुप्ताच्या दरबारात, दूत म्हणून राहिलेला होता. त्यानेही आपल्या प्रवासवृत्तांतात कौटिल्य अथवा चाणक्याचा उल्लेख न केल्यामुळे, उपरोक्त अभ्यासकांनी कौटिल्याला काल्पनिक व्यक्ती मानले. कंगले, हिवरगावकर आणि भांडारकर यांच्यासारख्या अभ्यासकांनी वरील मताची, खूप चिकित्सा आणि समीक्षा केली. तो संपूर्ण वाद, चर्चा, पुरावे विस्ताराने देण्याचे हे ठिकाण नव्हे. सारांशरूपाने असे म्हणता येईल की, अंतिमत: भारतीय अभ्यासक हे सिद्ध करण्यात यशस्वी ठरले की, आज उपलब्ध असलेल्या 'कौटिलीय अर्थशास्त्र' या ग्रंथाचा मुख्य गाभा, इसवीसनपूर्व चौथ्या शतकात होऊन गेलेल्या 'कौटिल्य' ऊर्फ 'चाणक्य' ऊर्फ 'विष्णुगुप्त' यानेच लिहिलेला आहे.
मेगॅस्थेनिसच्या प्रवासवृत्तांतात कौटिल्य आणि त्याचे अर्थशास्त्र यांचा उल्लेख नसण्याची अनेक कारणे देता येतात. मुख्य म्हणजे त्याचे प्रवासवृत्तांत सलग स्वरूपात उपलब्ध नाहीत. त्रुटित स्वरूपात उपलब्ध असलेल्या या वृत्तांतातील अनेक भाग अस्पष्ट, प्रक्षिप्त, संक्षिप्त आणि विखुरलेल्या स्वरूपात उपलब्ध आहेत. अशा ललितलेखनाला, ऐतिहासिक लेखन मानता येत नाही. शिवाय अनेकदा ते अपुऱ्या माहितीवर आधारलेले आहे. डॉ. श्वानबेक यांनी लिहिलेल्या 'मेगॅस्थेनिका इंडिका' या ग्रंथात ते म्हणतात की, “हे वृत्तांत काही प्रमाणात प्रत्यक्ष वर्णनावर आधारित असले तरी, अनेकदा त्यामध्ये दुय्यम, ऐकीव स्रोतांचाही वापर केलेला दिसतो. म्हणून ते आहेत त्या स्वरूपात जसेच्या तसे स्वीकारणे योग्य ठरत नाही.” (कौटिलीय अर्थशास्त्र, हिवरगावकर, प्रस्तावना, पृ. २३-२४)
हरप्रसाद शास्त्रींची परखड समीक्षा :
१६
