________________
ऐतिहासिक पृष्ठभूमी
महामहोपाध्याय हरप्रसाद शास्त्री हे, जागतिक कीर्तीचे भारतीय-विद्या-तज्ज्ञ होऊन गेले. इसवी सन १९२३ मध्ये त्यांनी एक अत्युकृष्ट पुस्तक लिहिले, त्याचे नाव 'मगधन् लिटरेचर'. त्या काळात कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या अभ्यासाला जणू काही बहर आलेला होता. हरप्रसाद शास्त्रींनी एक वेगळाच मुद्दा विचारार्थ घेतला. त्यांनी ह्युएन त्संगच्या प्रवासवर्णनातून दिसणारा भारत आणि कौटिलीय अर्थशास्त्रात प्रतिबिंबित झालेला भारत यांची अतिशय अर्थपूर्ण तुलना प्रस्तुत केली. त्याचा भावार्थ पुढील शब्दात देता येईल -
“ह्युएन त्संग हा इसवी सन ६२९ मध्ये भारतात आला आणि पुढील १६ वर्षे येथे राहिला. कौटिल्य हा भारतात जन्मला, वाढला, शिकला आणि व्युत्पन्न झाला. तसेच कौटिल्य हा ह्युएन त्संग पूर्वी जवळ-जवळ हजार वर्षे आधी होऊन गेला. ह्युएन त्संग केवळ एक प्रवासी' होता. फार तर बौद्ध तीर्थक्षेत्रांना भेटी देणारा ‘यात्रेकरू' होता. कौटिल्य मात्र चौफेर परिपक्व बुद्धीचा आणि एका मोठ्या साम्राज्याचा ‘महामात्य' होता. ह्युएन त्संगचा मुख्य रस ‘बौद्धधर्मग्रंथांच्या अभ्यासात' होता. शिवाय सातव्या शतकातला बौद्धधर्म, एका वेगळ्याच संक्रमणावस्थेत होता. कौटिल्य मात्र जे जे म्हणून 'भारतीय' आहे, त्या सर्व धर्म, संप्रदाय, संस्कृति, भाषा व लोकजीवनाशी संबंधित होता. ह्युएन त्संग हा धार्मिक पठडीतील प्रवासी होता आणि त्याने समकालीन समाजाकडे, मुख्यतः ‘धार्मिक' दृष्टिकोणातूनच बघितले. कौटिल्य हा एका मोठ्या साम्राज्याचा उत्कृष्ट प्रशासक आणि सर्वव्यापक दृष्टी असलेला घटनाकार' होता. परकीय आक्रमणांना थांबविणारा आणि भारतीयत्वाची प्रखर जाणीव असलेला कौटिल्य हा एक 'देशभक्त' होता. थोडक्यात काय तर ह्युएन त्संगचे प्रवासवृत्तांत ‘आंशिक' आणि बऱ्याचदा 'पूर्वग्रहदूषित' आहेत तर कौटिल्य हा बऱ्याच प्रमाणात ‘उदारमतवादी' आणि 'व्यापक'
