________________
भूमिका
त्याला मिळाली असती तर 'दुग्धशर्करा' किंवा 'मणिकांचन' योगापेक्षाही आकर्षक संयोग घडून आला असता.
कौटिलीय अर्थशास्त्राची ब.रा.हिवरगावकर-करंदीकर-दुर्गा भागवत या त्रयीने तयार केलेली जी मराठी अनुवादसहित आवृत्ती आहे, त्यातील या तिघांच्या प्रस्तावना अतिविस्तृत आणि व्यासंगदर्शी आहेत. तथापि त्यातील हिवरगावकर-दुर्गा भागवत यांनी काढलेल्या अनेक उद्गारांनी आश्चर्यचकित होण्याची पाळी माझ्यावर आली.
हिवरगावकर म्हणतात, “ब्राह्मण, बौद्ध आणि जैन परंपरांमधील साहित्यात नि:संदिग्धपणे नमूद केले आहे की कौटिल्य हा सम्राट चन्द्रगुप्ताचा अमात्य होता. त्यापैकी बौद्ध आणि जैन साहित्यात चाणक्याविषयी निंदात्मक उल्लेख असून ब्राह्मण परंपरेत त्याच्याविषयीचा आदरभाव दिसून येतो." पुढे ते याची कारणमीमांसा देताना म्हणतात, “चाणक्य स्वतः ब्राह्मण (आर्य, श्रोत्रिय) असल्याने आणि पाखंड्यांविषयी त्याचे धोरण अतिशय कडक असल्याने बौद्ध-जैन ग्रंथांत त्याची निंदा केली आहे तर ब्राह्मणसाहित्यात त्याची स्तुती दिसते.” हिवरगावकरांच्या पाहण्यात आलेल्या (तेही बहुधा सांगोवांगी) नंदीसूत्राचा हवाला देऊन ते म्हणतात, “जैनांच्या नंदीसूत्र ग्रंथात चाणक्याच्या कुटिलनीतिशास्त्राची गणना मिथ्याश्रुतात केली आहे.” (हिवरगावकर, प्रस्ता.पृ.४; पृ.२२) तरी बरे, हिवरगावकरांनी तत्कालीन राज्यपद्धतींचे विवेचन करताना जैनांच्या आचारांगसूत्रातील ‘राजशाही, गणराज्य, द्विराज्य आणि अराज्य' या पदावलींचा तरी योग्य अर्थ लावला आहे.
दुर्गाबाई भागवतांनी अर्थशास्त्रातील काही संदर्भांची बौद्ध साहित्याच्या परिप्रेक्ष्यात मीमांसा करण्याचा प्रयत्न केला आहे. परंतु जैन संदर्भांविषयी त्यांनी एकही वाक्य लिहिलेले नाही.
