________________
भूमिका
जैनांचे साहित्य अभ्यासताना नेहमीच त्यातील समकालीन बहुभाषिकता लक्षात घ्यावी लागते. त्या भाषांचा संदर्भ अर्थातच काळाशी जोडलेला आहे. सर्वात प्राचीन ‘अर्धमागधी' ग्रंथात चाणक्यविषयक उल्लेख आढळले नाहीत. मात्र उपलब्ध दिगंबर साहित्यातील सर्वात प्राचीन प्राकृत भाषा जी जैन शौरसेनी' त्यामध्ये चाणक्याचे उल्लेख दिसतात. संख्येने आणि गुणवत्तेने महत्त्वाचे असलेले उल्लेख 'जैन महाराष्ट्री' भाषेत भाष्य, चूर्णी आणि टीका या श्वेतांबरीय ग्रंथात विशेषत्वाने दिसून येतात.
श्वेतांबर व दिगंबर दोघांनीही काळाला अनुसरून यथोचितपणे संस्कृत साहित्याची निर्मिती केलेली दिसते. त्यानुसार आठव्या शतकात ‘हरिषेण' आणि बाराव्या शतकात 'हेमचंद्र' या प्रख्यात जैन आचार्यांनी आपापल्या परंपरेतील चाणक्याचे यथार्थ चित्र त्यांच्या संस्कृत ग्रंथात शब्दबद्ध केले. ___दहाव्या-अकराव्या शतकानंतर दिगंबर परंपरेत अपभ्रंश भाषेतील ‘कथानुयोग' साहित्यास खूप बहर आला. त्यामुळे 'चरिउ' या शीर्षकाखाली लिहिलेल्या अनेक चरितग्रंथात, काही कथाभागांच्या रूपाने चाणक्याचा वृत्तांतही ग्रथित झाला.
सारांश काय तर भाषिक दृष्ट्या चाणक्याचे संदर्भ जैन शौरसेनी, जैन महाराष्ट्री, संस्कृत आणि अपभ्रंश या चारही भाषांतून जागोजागी विखुरलेले दिसून येतात.
चाणक्याची रूढ नावे तीन आहेत 'चाणक्य', 'कौटिल्य' आणि 'विष्णुगुप्त'. जैन लेखकांनी सर्वाधिक पसंत केलेले नाव 'चाणक्य' आहे. त्याखालोखाल पसंती 'कौटिल्य' या नावाला आहे. अर्थशास्त्राचा उल्लेख 'कौटिल्यकशास्त्र' असा अनेकदा येतो. त्यामानाने ब्राह्मणत्वाची छाप अधोरेखित करणारे 'विष्णुगुप्त'
