________________
भूमिका
आढावा घेऊ लागलो, तसतशी एक गोष्ट प्रामुख्याने नजरेसमोर आली. इसवी सनाच्या तिसऱ्या-चौथ्या शतकापासून ते पंधरा-सोळाव्या शतकापर्यंत लिहिल्या गेलेल्या जैन ग्रंथात चाणक्य आणि कौटिल्य यांचे संदर्भ वाढत्या संख्येने नव्याने सापडत गेले. भांडारकर संस्थेचे समृद्ध ग्रंथालय यासाठी अतिशय उपयुक्त ठरले. सर्व जैन संदर्भांची छाननी केल्यावर पुढील गोष्टी नजरेत भरल्या -
श्वेतांबर साहित्यात, एका शब्दात केलेल्या उल्लेखापासून हेमचंद्रांनी परिशिष्टपर्वातील' आठव्या सर्गात २७१ संस्कृत श्लोकात लिहिलेल्या समग्र चाणक्यचरित्रापर्यंत कमीअधिक लांबीचे वेगवेगळे कथाभाग दिसून आले. या संदर्भांची संख्या सुमारे ४५ इतकी लक्षणीय होती. दिगंबर परंपरेत भगवती आराधनेसारख्या' प्राचीन आणि विश्रुत ग्रंथात चाणक्याच्या पादपोपगमनापासून आरंभ करून थेट अपभ्रंशातील संक्षिप्त चरित्रापर्यंत सुमारे १५ उल्लेख आढळून आले. दिगंबरांचा सर्वात लक्षणीय संस्कृत ग्रंथ जो 'बृहत्कथाकोष', त्यामध्ये हरिषेणाची ८५ संस्कृत श्लोकात बद्ध असलेली 'चाणक्यमुनिकथा' सर्वात लक्षवेधक ठरली. कारण आठव्या शतकानंतरच्या दिगंबर साहित्यावर तिचाच प्रभाव मोठ्या प्रमाणावर दिसून आला. सर्व श्वेतांबर आणि दिगंबर उल्लेख एकत्रितपणे ध्यानात घेतल्यावर असे दृष्टोत्पत्तीस आले की, चाणक्यविषयक जैन उल्लेख हे इसवी सनाच्या तिसऱ्या-चौथ्या शतकापासून पंधरा-सोळाव्या शतकापर्यंत पसरलेले आहेत. संशोधनाची शिस्त लक्षात घेऊन, या सर्व संदर्भांची शतकानुसार पुनर्रचना करून, त्यांची काळजीपूर्वक छाननी केल्यावरच जैनांनी जपलेल्या चाणक्याचे यथार्थ चित्र नजरेसमोर येईल - - ही गोष्ट ध्यानात आली.
