________________
चाणक्याची जीवनकथा
बसून निरीक्षण करीत राहिला. त्याच्या सूक्ष्म दृष्टीला त्या चूर्णावर उमटलेली हलकी पदचिह्ने दिसली. त्याने ओळखले की, अंजनसिद्धी प्राप्त झालेले कोणीतरी योगी, चंद्रगुप्ताच्या भोजनाचे हरण करीत आहेत. ___दुसऱ्या दिवशी सारे काही असेच घडले. तेवढ्यात चाणक्याने त्या भोजनकक्षात, धूपाचा दाट धूर पसरविला. भोजन ग्रहण करण्यासाठी आलेल्या क्षुल्लकांच्या डोळ्यातील अंजन, त्या धुरामुळे तयार झालेल्या अणूंनी वाहून गेले. अंजनाचा प्रभाव नाहीसा होताच, दोघे क्षुल्लक तेथे दृश्य स्वरूपात प्रकट झाले. चंद्रगुप्ताने त्यांच्याकडे क्रोधपूर्ण कटाक्ष टाकला. चाणक्यानेही दोन राजपुरुषांना बोलावून, त्यांना ताब्यात घेतले. क्षुल्लक म्हणाले, ‘महामात्य ! या प्रसंगाचा पूर्ण उलगडा होण्यासाठी, आमच्या सुस्थित आचार्यांकडे आपण चलावे.' चाणक्यालाही कुतूहल वाटले. तो त्या क्षुल्लकांबरोबर सुस्थिताचार्यांच्या निवासस्थानी गेला. क्षुल्लकांना पुढे घालून, चाणक्य आचार्यांना उपहासाने म्हणाला, 'वा ! आचार्य, दुसऱ्याच्या ताटातले चोरून खाण्याची चांगलीच विद्या, शिष्यांना पढविली आहेत की तुम्ही !' आचार्य विचक्षण होते. त्यांना तत्काळ सर्व प्रकार समजला. अधिकारवाणीने ते चाणक्याला म्हणाले, “महामात्य ! आपली प्रजाहितदक्षता काय बरे वर्णावी ! या भीषण दुष्काळाच्या काळात, गलितगात्र गुरूंची निष्ठेने सेवा करून, अखंड धर्माराधना करणाऱ्या या दोन साधूंना, चार घास अन्न मिळणेही अशक्य व्हावे, हे आपणास शोभते का ? 'प्रजाहिते हितं राज्ञः' असे आपणच म्हणता ना !"
त्या तपोवृद्ध स्थविरांचे हे बोलणे ऐकून, चाणक्य लज्जित झाला. त्याने मन:पूर्वक आचार्यांची क्षमा मागितली. अशा अपवादात्मक प्रसंगी राजाने, साधूंची व्यवस्था केली पाहिजे, अशी त्याला जाणीव झाली. “दुष्काळी परिस्थितीत, स्थलांतर करू न शकणाऱ्या भिडूंची व्यवस्था राजा करेल', असे वचन चाणक्याने सुस्थिताचार्यांना दिले.
