________________
चाणक्याची जीवनकथा
चतुरंग सैन्यबल सदैव सज्ज ठेवण्यासाठी, याहूनही अधिक संपत्तीची गरज लागणार होती. चाणक्याने आता आपले लक्ष, आजूबाजूच्या प्रदेशातील खनिजसंपत्तीने भरलेल्या, भूभागाकडे वळविले. सोने, चांदी, हिरे आणि वस्तुनिर्मितीसाठी लागणाऱ्या विविध धातूंच्या खाणी, तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने शोधल्या. त्या त्या भागात योग्य त्याप्रकारे खाणकामगारांसाठी, नवनवीन वस्त्या आणि गावे वसविली. वृक्षसंपदेचे संवर्धन केले. काकिणीपासून दीनारापर्यंत सर्व किंमतीची नाणी, टांकसाळीत पाडून घेतली. योग्य प्रकारची वजने आणि मापे, तुलाध्यक्षाकडून प्रमाणित करून घेतली. काही वर्षातच मगधाचे राज्य एक बलाढ्य, धनाढ्य आणि सुनियंत्रित राज्य म्हणून नावारूपाला आले.मगधाच्या स्थिर शासनाची मुख्य कारणे होती – चाणक्याची राज्यहितैषी नि:स्वार्थ बुद्धिमत्ता; चंद्रगुप्ताचा पराक्रम आणि त्याचा चाणक्यावरील अढळ विश्वास
(१८)
द्वादशवर्षीय दुष्काळ राजा आणि अमात्य हे दोघेही, राज्याची व्यवस्था लावण्यात कितीही कुशल असले तरी, निसर्गाचा प्रकोप थांबविणे हे कोणाच्याच हातात नसते. राज्याची सर्व घडी नीट बसते न बसते तोच, तीन-चार वर्षातच मगधावर वरुणराजाची अवकृपा झाली. सलग बारा वर्षे, आवश्यक तेवढा पाऊसच झाला नाही. शेवटच्या काही वर्षात तर दुष्काळाने अक्राळ-विक्राळ स्वरूप धारण केले. राज्यात भिक्षेवर निर्वाह करणारे, अनेक प्रकारचे साधू, संन्यासी, योगी, भिक्षू आणि परिव्राजक होते. गृहस्थांनाच जेथे
१०७
