________________
३८
श्रीदर्शने कालिकसू
न्त्यनेनेति पाणिः ' पण व्यवहारे स्तुतो च' इत्यस्मात् 'अशिपणायोरु. डायलकौ ' ( उ० ४ १३३ ) इतीन्, 'आयप्रत्ययस्य लुक् चे 'ति घ्युस्पादनेन तत्र करवाचकत्वस्यैव लाभाच ।
नापि द्वितीयः, मुख्यार्थ करकरणकविधानतात्पर्यस्य निर्वाधेन तात्पर्यानुपपतिरूपलक्षणावीजस्याभावात् ।
नापि तृतीयः, मुख्यार्थतात्पर्यकत्वेनैवकफरेण पायुपिधानस्यापरकरेण मुखप्राणपिधानस्य चोपपत्त्या व्यद्रयार्थमुखवखिका तात्पर्यकत्वकल्पनाया अनावश्यकत्वात्, अनौचित्याच । वायुनिसर्गानन्तरं क्षुत्ते जायमाने पायुनिर्गतवायुआदि व्यवहार होते हैं अतः उसे पाणि कहते है। "अशिपणाय्यो रुडायलुको च" ( उ० ४।१३३) इस सूत्र से 'इण्' होता है और 'आय' प्रत्ययका लंक होता है। ऐसी व्युत्पत्ति करने से 'कर' का वाचक ही होता है।
दूसरा भी पक्ष (लक्ष्य अर्ध मानना) ठीक नहीं है । लक्ष्य अर्थ वहाँ माना जाता है जहाँ मुख्य (शाब्दिक अर्थ लेनेमें किसी प्रकारकी बाधा 'आती हो । यहाँ पर 'हाथसे ढँक कर' ऐसा अर्थ करने में कोई बाधा नहीं आती, इसलिए लक्षणा नहीं हो सकती, अतः यह लक्ष्य अर्थ भी नहीं है।
"
तीसरा (व्यङ्ग्य अर्थ मानना) भी पक्ष बाधित है । जब प्रधान अर्थ लेनेसे एक हाथसे मलद्वार ढँकना और दूसरे हाथसे नाक-मुखका ढकना युक्त है तो व्यङ्गय अर्थ (मुखवत्रिकाके तात्पर्यकी कल्पना करना) अनावश्यक और अनुचित है। अधोवायु निकलते ही किसीको छींक आने કહે છે. તે વડે બધા લેણદેણુ વગેરેના વહેવાર થાય છે તેથી એને પાણિ' કહે છે. अशिपणाग्यो रुडायलुकौ च (उ० ४ । १३३) मे सूत्रथी इणू थाय छे भने आय प्रत्ययो लुक् थाय छे. शेवी व्युत्पत्ति उरवाथी कर नो वाजने छे. ખીજો પક્ષ પણ ( લક્ષ્ય અર્થ માનવે‘) ખરાખર નથી, લક્ષ્ય અ ત્યાં માનવામાં આવે છે કે જ્યાં મુખ્ય ( શાબ્દિક ) અર્થ લેવામાં કોઈ પ્રકારની માધા આવે. અહીં ‘ હાથથી ઢાંકીને ’એવા અર્થ કરવામાં કાઈ ડાધા આવતી નથી, તેથી લક્ષણા થઇ શકતી નથી, એટલે એ લક્ષ્ય અર્થ પણ નથી.
ત્રીજો પક્ષ ( વ્યંગ્ય અર્થ માનવે ) પણ ખાધિત છે. જ્યારે પ્રધાન અ લેવાથી એક હાથથી મળદ્વાર ઢાંકવું અને બીજા હાથે નાક-સુખને ઢાંકવું યુક્ત છે તેા વ્યંગ્યાર્થ ( મુખવકિાના તાની કલ્પના કરવી ) અનાવશ્યક અને અનુચિત છે. અધેાવાયુ નીકળતી વખતે જ કાઈને
அ
t.
'
