________________
प्रमेययोधिनी टीका पद ५ सू.११ मनुष्यपर्यायनिरूपणम् अवगाहनार्थतया-शरीरोच्छ्यापेक्षया चतुःस्थानपतितो भवति, 'ठिईए तुल्ले' स्थित्या-आयुः कर्मानुभवलक्षणस्थित्यपेक्षया तुल्यो भवति 'वण्ण गंध रसफासपज्जवेहि वर्णगन्धरसस्पर्शपर्यवैः, 'दोहिं अन्नाणेहिं दोहिं दसणेहिं छटाणवडिए' द्वाभ्याम् अज्ञानाभ्याम्-मत्यज्ञानश्रुताज्ञानाभ्याम् द्वाभ्यां दर्शनाभ्याम् पट्स्थानपतितो भवति, नतु ज्ञानाभ्याम् 'संमूच्छिममनुष्याणामेव जघन्यस्थितिकत्वेन तेपाञ्च नियमतो मिथ्यादृष्टितया तेपामज्ञाने एव न तु ज्ञाने भवतः, 'एवं उक्कोसठिइएवि' एवम्-जघन्यस्थितिकमनुष्यवदेव उत्कृष्टस्थितिकोऽपि मनुष्य उत्कृष्टस्थितिकस्य मनुष्यस्य द्रव्यार्थतया तुल्यः, प्रदेशार्थतया तुल्यः, अवगाहनार्थतया चतु:स्थानपतितः, स्थित्या तुल्यः, वर्णगन्धरसस्पर्शपयेवैः पदस्थानपतितो भवति, किन्तु-'नवरं दो नाणा दो अन्नाणा दो दंसणा' दवरम्-पूर्वापेक्षया तथा वर्ण, गंध, रस और स्पर्श के पर्यायों से तथा दो अज्ञानों और दो दर्शनों से षट्स्थानपतित होता है, यहां यह ध्यान रखना चाहिए कि संसूर्छिम मनुष्य ही जघन्य स्थिति वाले होते हैं और वे नियम से मिथ्यादृष्टि ही होते हैं । अतःजघन्य स्थिति वाले मनुष्यों में दो अज्ञान ही हो सकते हैं, ज्ञान नहीं, इस कारण यहां ज्ञानों का उल्लेख नहीं किया गया है, ___ उत्कृष्ट स्थिति वाले मनुष्यों की प्ररूपणा भी इसी प्रकार कर लेनी चाहिए । अर्थात् उत्कृष्ट स्थितिक मनुष्य उत्कृष्ट स्थितिक मनुष्य से द्रव्य और प्रदेशों की अपेक्षा तुल्य है, अवगाहना से चतुः स्थानपतित है स्थिति से तुल्य, वर्ण, गंध, रस और स्पा के पर्यायों से षट्स्थानपतित होता है। विशेषता यह है कि उत्कृष्ट स्थिति वाले मनुष्यों में दो ज्ञान, दो अज्ञान और दो दर्शन होते हैं । उत्कृष्ट પર્યાથી તથા બે અજ્ઞાન અને બે દર્શનથી ષટસ્થાન પતિત બને છે. અહીં એ ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે સંમમિ મનુષ્યજ જઘન્ય સ્થિતિવાળા થાય છે અને તેઓ નિયમથી મિથ્યાષ્ટિ જ હોય છે. તેથી જઘન્ય સ્થિતિવાળા મનુષ્યમાં બે અજ્ઞાન જ હોઈ શકે છે. જ્ઞાન નહિ એ કારણે અહીં જ્ઞાનને ઉલ્લેખ કરેલ નથી.
ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા મનુષ્યની પ્રરૂપણ પણ આ રીતે કરી લેવી જોઈએ અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક મનુષ્ય ઉત્કૃષ્ટ રિતિક મનુષ્યથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશની અપેક્ષાએ તુલ્ય છે, અવગાહનાથી ચતુ સ્થાન પતિત થાય છે, સ્થિતિથી તુલ્ય તથા વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શના પર્યાથી પટકથાન પતિત થાય છે, વિશેષતા એ છે કે ઉત્કૃષ્ટ રિથતિવાળા મનુષ્યમાં બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન અને