________________
यद्वा- तद्वदेवोत्थितो वायुरूरः कण्ठसमाहतः ।
"
स्थानांतसूत्रे
3-C
नाभि प्राप्तो महानादो मध्यस्थस्तेन मध्यमः ॥ १ ॥ " इति ।
तथा - पञ्चमः - पञ्चानां =जादिस्वरानुसारेण पञ्चसंख्यकानां स्वरार्णा पूरणः स्वरः पञ्चमः । यद्वा-पञ्चयु - नाभ्यादिस्थानेपु मातीति पञ्चमः । तदुक्तम्" वायुः समुद्रतो नाभेरुरोहृत्कण्ठमूर्धसु ।
66
विचरन् पञ्चमस्थान प्राप्त्या पञ्चम उच्यते ॥ १ ॥ " इति । तथा - धैवतः धावत्यूर्ध्वमिति निरुक्तिवशाद् धैवतः ।
उत्पन्न करती है, इस आवाज का नाम मध्यम स्वर है-अधवा" तद्वदेवो स्थितो वायुः " इत्यादि ।
षड्ज आदि स्वरों के अनुसार पांच स्वरों का जो पूरण करने वाला स्वर है वह पंचम स्वर है, अथवा नाभि आदि पांच स्थानों में जो स्वरं समाजाता है वह पंचम स्वर है - कहा भी है
----
"1
वायुः समुद्वतो नाभेः " इत्यादि ।
नाभि से उत्पन्न हुआ वायु जब उरः स्थान, हृदय स्थान, कण्ठस्थान, और मूत्र स्थान में विचरता हुआ पांचवें स्थान पर आ जाता है तब वह पंचम स्वर कहा गया है, जो स्वर ऊपर की ओर दौड़ता है - वह धैवत है, तथा जिसमें अन्य स्वर विश्राम पाते हैं वह निषाद स्वर है, धैवत स्वर के विषय में ऐसा कहा गया है-
ઉત્પન્ન કરે છે. આ અવાજનું નામ મધ્યમસ્ત્રર છે. અથવા तद्वदेवोत्थितो वायुः " छत्यहि
८८
આદિ સ્વરેા પ્રમાણે પાંચ સ્વરને પૂરણ કરનારા જે સ્વર છે તેને પચમસ્વર કહે છે. અથવા નાભિ આદિ પાંચ સ્થાનામાં જે સ્વર સમા
ષ
જાય છે તેને પચમસ્વર કહે છે. કહ્યું પણ છે કે :
""
' वायुः समुद्गतो नाभेः " त्याहि,
નાભિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા વાયુ જ્યારે
સ્થાન, હૃદયસ્થાન, કડસ્થાન અને મૂર્ખાસ્થાનમાં વિચરતા વિચરતા પાંચમાં સ્થાન પર આવી જાય છે, ત્યારે તેને પચમ સ્વર કહે છે.
જે સ્વર ઉપરની બાજુએ દોડે છે તેને ધૈવતસ્વર કહે છે. જે સ્વમાં અન્ય સ્વરા વિશ્રામ પામે છે, તે સ્વરને નિષાદ સ્વર કહે છે.
શ્વેત વસ્ત્રરના વિષયમાં એવુ' કહ્યું છે કે :
