________________
દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાયઃ ગુણોનો આધાર દ્રવ્ય છે. ગુણો કેવળ દ્રવ્યના આશ્રિત રહે છે. પર્યાયોનું લક્ષણ એ છે કે તે પર્યાય દ્રવ્ય અને ગુણ બન્નેના આશ્રયે રહે છે.
દ્રવ્યમાં બે પ્રકારના ધર્મ હોય છે? ગુણ અને પર્યાય. તેમાં દ્રવ્યનો સહભાવી અને નિત્યરૂપે રહેનારો ધર્મ ગુણ છે અને ક્રમભાવી ધર્મ છે તે પર્યાય છે. દ્રવ્યમાં ગુણ કથંચિત્ તાદાભ્ય સંબંધથી રહે છે. જયારે પર્યાય દ્રવ્ય અને ગુણ બનેમાં રહે છે. જેમ કે આત્મા દ્રવ્ય છે. જ્ઞાન તેનો ગુણ છે, તે તેની પ્રત્યેક અવસ્થામાં સાથે રહે છે. મનુષ્યતા આદિ આત્મદ્રવ્યની પર્યાય છે અને મતિજ્ઞાનાદિ આત્માના જ્ઞાનગુણની પર્યાય છે. તેમાં પરિવર્તન થયા કરે છે.
છ દ્રવ્યોઃ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય અને કાળ. આ છ દ્રવ્યરૂપ લોક છે; એવું સર્વજ્ઞસર્વદર્શી જીનેશ્વર ભગવંતો એ પ્રરૂપિત કર્યું છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય એ ત્રણ દ્રવ્યો એક-એક છે. કાળ, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય એ ત્રણ દ્રવ્યો અનંત-અનંત છે.
ગતિમાં સહાયક થવું તે ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ છે, સ્થિતિમાં સહાયક થવું તે અધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ છે. આકાશાસ્તિકાય સર્વ દ્રવ્યોનું આધારભૂત છે અને તે અવગાહન પ્રદાન લક્ષણવાળુ છે.
વર્તના એ કાળનું લક્ષણ છે, ઉપયોગ એ જીવનું લક્ષણ છે અને જીવ જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને દુઃખ દ્વારા ઓળખાય છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય, ઉપયોગ; તે જીવ દ્રવ્યના જ લક્ષણો છે. અન્ય દ્રવ્યોમાં આ ગુણો હોતા નથી.
શબ્દ, અંધકાર, ઉદ્યોત, પ્રભા, છાયા અને આતપ તથા વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ તે પુદ્ગલના લક્ષણ છે.
એકઠા થવું, વિખરાઇ જવું, સંખ્યા, આકાર, સંયોગ, વિયોગ એ પર્યાયના લક્ષણ છે.
૧૧૪
