Page Text
________________
સંસારી શરીરધારી આત્મા કે મોક્ષમાં ગયેલા મુક્તાત્મા માટે પણ જીવ શબ્દ વાપરીશું. જીવ માટે પ્રાણી, ચેતન વગેરે શબ્દો પણ વપરાય છે. જે જીવે છે, તે જીવ. જે ચેતના (જ્ઞાનાદિ) ને ધારણ કરે તે ચેતન. જે પ્રાણોને ધારણ કરે તે પ્રાણી.
આ દુનિયામાં મકાન, ફર્નીચર, સ્ટેશનરી વગેરે જે જે અજીવ પદાર્થો છે, તેમનામાં ચેતના નથી, માટે તે ચેતન ન કહેવાય. તેઓ પ્રાણોને ધારણ કરતા નથી માટે પ્રાણી ન કહેવાય. તેઓનું કોઈ જીવન નથી માટે જીવ ન કહેવાય. તેઓ જડ, નિર્જીવ, અજીવ, પુદ્ગલ વગેરે શબ્દોથી ઓળખાય છે. તેમનો સમાવેશ આ જીવતત્ત્વમાં થતો નથી.
પ્રાણ : પ્રાણ બે પ્રકારના છે. (૧) દ્રવ્ય પ્રાણ (૨) ભાવપ્રાણ (૧) દ્રવ્ય પ્રાણ ઃ જે શરીર સાથે સંકળાયેલ હોય તે દ્રવ્યપ્રાણ કહેવાય. તે દસ છે. પાંચ ઈન્દ્રિય+૩ બળ+શ્વાસોશ્વાસ અને આયુષ્ય. (પાંચ ઈન્દ્રિયો ઃ સ્પર્શનેન્દ્રિય (ચામડી), રસનેન્દ્રિય (જીભ), ઘ્રાણેન્દ્રિય (નાક), ચક્ષુરિન્દ્રિય (આંખ) અને શ્રોત્રેન્દ્રિય (કાન); ત્રણ બળ : મનબળ, વચનબળ અને કાયબળ.)
(૨) ભાવ પ્રાણ ઃ જે આત્મા સાથે સંકળાયેલ હોય તે ભાવપ્રાણ કહેવાય. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે ભાવપ્રાણ છે.
જે આત્માઓ મોક્ષમાં પહોંચ્યા છે, તેમને શરીર જ નથી. તેથી શરીર સાથે સંકળાયેલા દ્રવ્યપ્રાણો પણ નથી. તેમને તો માત્ર ભાવપ્રાણો જ હોય. ભાવપ્રાણો પણ તેમને ન હોય તેવું તો ક્યારે ય ન બને. જેને ભાવપ્રાણો પણ ન હોય તે જડ કહેવાય. તે આત્મા જ ન હોય.
સંસારી જીવોને તો ભાવપ્રાણ અને દ્રવ્યપ્રાણ; બંને હોઈ શકે છે. ભાવપ્રાણો તો સદા માટે આત્મા સાથે જોડાયેલા જ રહે છે, પણ દ્રવ્ય પ્રાણો આત્મા સાથે જોડાયેલા હોય કે જોડાયેલા ન પણ હોય. જ્યાં સુધી આ દ્રવ્ય પ્રાણો આત્મા સાથે જોડાયેલા હોય છે, ત્યાં સુધી તે જીવનું જીવન કહેવાય છે. જ્યારે તે દ્રવ્યપ્રાણો જીવથી છૂટાં પડે છે, ત્યારે તેનું મૃત્યું થયેલું ગણાય છે. ફરી જ્યારે દ્રવ્યપ્રાણો સાથે તે જોડાય છે, ત્યારે તેની ઉત્પત્તિ કે જન્મ કહેવાય છે.
આત્મા તો ક્યારે ય જન્મતો નથી કે ક્યારે ય મરતો નથી. તે તો અનાદિકાળથી છે. શાશ્વત છે. તેના વળી જનમ-મરણ શાના ? પણ કીડીના આત્માથી તેના દ્રવ્યપ્રાણો છૂટા પડે ત્યારે ‘કીડી મરી ગઈ' તેવો આપણે વ્યવહાર કરીએ છીએ.
દ્રવ્યપ્રાણો અને ભાવપ્રાણો, બંને-જેને હોય તે સંસારી જીવ કહેવાય. તેઓ દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ અને ન૨ક; એ ચારે ગતિમાં રઝળતાં રહે છે. વારંવાર દ્રવ્યમાણો
૪૯
| SR No. | 008960 |
| Book Title | Tarak Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Meghdarshanvijay |
| Publisher | Akhil Bharatiya Sanskrutirakshak Dal |
| Publication Year | |
| Total Pages | 186 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Philosophy, & Religion |
| File Size | 2 MB |