________________
તેનું નામ છે આત્મા.
ન હોય તેનો ભ્રમ પણ ન થાય
રાત્રિના અંધકારમાં બે મિત્રો જઈ રહ્યા હતા, ત્યાં અચાનક એક મિત્રે ચીસ પાડી. સાપ... સાપ...સાપ. બીજો મિત્ર પૂછે છે ઃ ક્યાં છે સાપ ?
પહેલો મિત્ર : કેમ ? જો પેલો રહ્યો...
બીજો મિત્ર : અલ્યા ! બરાબર જો તો ખરો. આ કાંઈ સાપ નથી. આ તો દોરડું છે. હાથમાં દોરડું પકડીને તેણે પહેલા મિત્રને બતાવ્યું. પહેલા મિત્રને પણ તે વાત સાચી લાગી. તેણે સ્વીકાર કર્યો કે ખરેખર આ દોરડું જ છે, પણ મને આ દોરડામાં સાપનો ભ્રમ થયો હતો. મિત્રને દોરડામાં સાપનો ભ્રમ થયો પણ ડીડ્થનો ભ્રમ કેમ ન થયો ? મેક્ષનો ભ્રમ કેમ ન થયો ?
ડીડ્થ કે મેક્ષ નામની કોઈ ચીજ જ આપણે જાણતા નથી માટે ડીસ્થ કે મેક્ષનો ભ્રમ ન થાય. સાપને જાણીએ છીએ માટે સાપનો ભ્રમ થાય. આમ, જે ચીજનો આપણને ભ્રમ થતો હોય તે ચીજ આ દુનિયામાં ક્યાંક ને ક્યાંક હોય જ; અને જે ચીજ આ દુનિયામાં ક્યાંય ન હોય તે ચીજનો ભ્રમ પણ ન જ થાય.
શરીરમાં આત્માનો પણ ભ્રમ તો થાય જ છે. તે ભ્રમ જ બતાવે છે કે આત્મા જેવી ચીજ આ વિશ્વમાં છે જ.
સાધન અને સાધનનો ઉપયોગ કરનાર જુદા હોય
હું આંખ વડે જોઉં છું. હું કાન વડે સાંભળું છું, હું જીભ વડે ચાખું છું, હું નાક વડે સૂંઘું છું; એવી પ્રતીતિ આપણને સૌને થાય છે. આ પ્રતીતિ જણાવે છે કે આંખ પોતે જોતી નથી પણ આંખ સિવાયની અન્ય કોઈ ‘હું’ નામની વ્યક્તિ આંખ વડે જુએ છે. કાન પોતે સાંભળતા નથી પણ અન્ય વ્યક્તિ કાન વડે સાંભળે છે. આમ, આંખ, કાન, નાક, જીભ કરતાં જુદી કોઈ એક વ્યક્તિ છે; જે જોવા - સાંભળવા – સૂંઘવા - ચાખવાનું કામ કરે છે. આ ‘હુ’ એટલે કોણ ? આત્મા જ કે બીજું કાંઈ ?
આંખ, કાન, નાક, જીભ વગે૨ે પોતે જ જોવા વગેરે કાર્ય કરે છે, તેમ તો ન જ કહી શકાય. કારણ કે જો આંખ જ જોતી હોય અને હું એવો આત્મા હોય જ નહિ તો ૨૫ વર્ષની ઉંમરે આંખે જે જોયું હતું, તે જ દૃશ્ય
૩૬
