Page Text
________________
ચતુર્થ અધ્યાય
સર્વત્ર સતત દુઃખ, અશાંતિ, સર્વત્ર પરસ્પર દ્વેષ અને અસૂયા હોય. પહેલા પ્રકારનું સામ્ય બ્રાહ્મ સામ્ય અને બીજા પ્રકારનું સામ્ય પાશવ સામ્ય કહેવાય છે. આપણા આચાર્યોના મત અનુસાર જ્યાં સુધી સમાજમાં અર્થપરાયણતા અને આસુરી સંપદા રહે છે તથા જ્યાં સુધી તેમાં દૈવી સંપદા સમષ્ટિગત થતી નથી ત્યાં સુધી બ્રાહ્મ સામ્ય અસંભવ હોય છે. આથી તેમણે રાજ્યના રૂપ કરતાં રાજ્યતત્ત્વને વધારે મહત્ત્વ આપ્યું. પરંતુ પાશ્ચાત્યોએ રાજ્ય તત્ત્વ કરતાં રાજ્યરૂપને મહત્ત્વ આપ્યું છે. આપણાં અને પાશ્ચાત્યોનાં દૈશિક શાસ્ત્રો વચ્ચે આ મોટો તફાવત છે.
વર્ણાશ્રમ વિભાગ પહેલા પ્રકરણમાં દર્શાવાયું છે કે પ્રત્યેક રાજય સમાજના વિરાટની અવસ્થાનું રૂપાંતર જ હોય છે, અર્થાત્ સમાજમાં જેવી વિરાટની અવસ્થા હોય છે તેવું જ રાજય હોય છે. વિરાટની ઉતમાવસ્થામાં ઉત્તમ રાજય, મધ્યમાવસ્થામાં મધ્યમ રાજય અને અમાવસ્થામાં અધમ રાજ્ય હોય છે. આથી આ પ્રકરણમાં એ વાતની મીમાંસા છે કે વિરાટની ઉત્તમાવસ્થા ટકાવી રાખવા માટે સમાજ કેવો હોવો જોઈએ.
આપણા આચાર્યોના મત અનુસાર ઉપરોક્ત વાત માટે સમાજમાં ધર્મ સમષ્ટિગત હોવો જોઈએ, પરંતુ ધર્મ એટલે શું?
દૈશિક શાસ્ત્ર અનુસાર મનુષ્યના પરસ્પર પ્રત્યર્થી સહજ ગુણોની સામ્યવસ્થાની ધારણા અર્થાત્ મનુષ્યમાં સ્વાભાવિક રીતે જ અથવા સન્નિકને કારણે જે અનેક પ્રતિદ્વન્દી ગુણો આવી જાય છે તેમની સમતા ટકાવી રાખવી તે ધર્મ કહેવાય છે. ધર્મની પરિભાષા સમજવા માટે એ યાદ રાખવું જોઈએ કે
(૧) ભગવતી પ્રકૃતિએ મનુષ્યને એક બાજુ તો સામાજિક જીવ બનાવ્યો છે, જેમાં તેમની વચ્ચે સમતાની અતીવ આવશ્યકતા હોય છે, જ્યારે બીજી બાજુ તેને અહંકારનું એટલું વધુ પ્રમાણ આપ્યું છે કે તે પોતાના અત્યલ્પ લાભ માટે એક બીજાની મહા હાનિ કરવા તત્પર રહે છે.
(૨) એક બાજુ, મનુષ્યની આધિજીવિક પ્રવૃત્તિ મનુષ્ય સમાજને વધુ વધવા દેવા માગતી નથી, તો બીજી તરફ તેની આધિચિત્તિક પ્રવૃત્તિ સહાનુભૂતિ રૂપે તેની વૃદ્ધિ કરવા ઈચ્છે છે.
(૩) એક તરફ વિવેક મનુષ્યને મહત્ત્વના પગથિયે રાખવા ઈચ્છે છે તો બીજી તરફ તૃષ્ણા તેને નીચતાની ખાઈમાં ધકેલતી રહે છે.
(૪) એક બાજુ બુદ્ધિ તેને આંતરિક સુખ પ્રત્યે ખેચે છે તો બીજી બાજુ ઈદ્રિયો તેને બાહ્ય સુખ તરફ લઈ જાય છે.
| SR No. | 008893 |
| Book Title | Daishika Shastra |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Badrishah Tuldhariya |
| Publisher | Bharatiya Itihas Sankalan Samiti |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 162 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & History |
| File Size | 9 MB |