Page Text
________________
૪૦
તૃતીય અધ્યાય
અતિવ્યસ્તતા રહે છે.
ઘણે ભાગે એવું જોવા મળે છે કે અર્થવૃદ્ધિ સાથે મનુષ્ય કાં તો તૃષ્ણાસંગજન્ય અથવા ભોગવિલાસજન્ય દુર્બળતાથી પરતંત્ર થઈ જાય છે. એનું કારણ એ છે કે અર્થ બહુધા સંગ ઉત્પન્ન કરી દે છે, ક્યારેક સ્વતઃમાં તો ક્યારેક વિષયભોગોમાં. જયારે મનુષ્યનો સંગ માત્ર અર્થમાં હોય છે ત્યારે તેની બુદ્ધિ રાગાત્મક થઈ જાય છે, અર્થની તૃષ્ણા અને અર્થના સંગને કારણે મનુષ્ય નવ્વાણુના ફેરમાં અટવાય છે. જેથી તેને અભીષ્ટ અને અનભીષ્ટ કામોનું જ્ઞાન રહેતું નથી. તેને હંમેશાં દ્રવ્યસંચયની ધૂન ચડેલી રહે છે. તે સિવાય કોઈ વાતમાં તેનું ધ્યાન રહેતું નથી. પરિણામે તે પોતાના પ્રાકૃતિક હિતની સાધના માટે યોગ્ય રહેતો નથી. આવા જ લોકો દેશઘાતી અને વિશ્વાસઘાતી હોય છે. પરંતુ આ ઉપરથી એમ ન માનવું જોઈએ કે બધા જ ધનવાન લોકો આવા હોય છે. મનુષ્યની આવી નીચ પ્રકૃતિ થાય છે અર્થની લાલસાથી નહીં કે અર્થથી. જ્યારે મનુષ્યમાં અર્થની લાલસા નથી હોતી ત્યારે તેની બુદ્ધિમાં રાગજનિત વિકાર ઉત્પન્ન થતા નથી, પછી ભલેને તેની પાસે ગમે તેટલું ધન કેમ ન હોય. નિઃસંગ રાજા જનકનો એક મોટા રાષ્ટ્રમાં પણ રાગ ઉત્પન્ન ન થયો, કિંતુ સસંગ શુકનો એક કૌપિનમાં પણ રાગ ઉત્પન્ન થઈ ગયો. નિઃસંગ રાજા મોરધ્વજને પુત્રમોહ પણ ન થયો પરંતુ સસંગ જડભરતને એક મૃગબાળનો મોહ થઈ ગયો. ત્યાગી ભામાશાએ મેવાડની ડૂબતી નાવને બચાવી લીધી, પરંતુ રાગી ચુડામલે ભરતપુરની જીતેલી બાજી ગુમાવી દીધી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે મનુષ્ય પરતંત્ર થાય છે અર્થના સંગને લીધે, નહીં કે અર્થને લીધે.
અને જ્યારે અર્થના પ્રભાવથી મનુષ્યનો સંગ વિષયભોગોમાં થવા લાગે છે ત્યારે તેનું મન દાવાનળ જેવું થઈ જાય છે. જેમ જેમ તેમાં અર્થરૂપી ઇંધણ પડતું રહે છે તેમ તેમ વિષયતૃષ્ણારૂપી અગ્નિ પ્રજવળતો રહે છે. આવો મનુષ્ય ઇંદ્રિયોનો દાસ બની જાય છે. તેને ઇંદ્રિયરૂપી દેવતાઓના પૂજન માટે સદાયે અર્થરૂપી ફૂલોની ચિંતા સતાવતી રહે છે. અર્થ પ્રાચર્ય હોવા છતાં આવા મનુષ્યને આર્થિક સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થતી નથી. અને જો થાય તો પણ રેતીની દિવાલની જેમ વધારે સમય ટકતી નથી. ભગવતી પ્રકૃતિનો એ સનાતન નિયમ છે કે પૌરુષ અને વિલાસ એકત્ર રહી શકે નહીં. પૌરુષ ન હોય તો કોઈને સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થતી નથી. અને થાય તો તેનો દુપ્રયોગ થાય છે. અર્થનું આ રીતે સ્વતંત્રતાનું પ્રતિઘાતી હોવું તે સાંગિક પરતંત્રતા કહેવાય છે. આ કારણે જ રાજા નહુષે ઇંદ્રાસનથી હાથ ધોયા અને વાજિદઅલી શાહે અવધની નવાબી ગુમાવી. આપણા આચાર્યોના મતાનુસાર આવી પરતંત્રતા સૌથી વધુ ભયંકર હોય છે. એક વાર તેમાં પડ્યા પછી તેમાંથી બહાર નીકળવું લગભગ અસંભવ થઈ જાય છે. આચાર્ય અરસ્તુના
| SR No. | 008893 |
| Book Title | Daishika Shastra |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Badrishah Tuldhariya |
| Publisher | Bharatiya Itihas Sankalan Samiti |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 162 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & History |
| File Size | 9 MB |