________________
દેશિક શાસ્ત્ર
૩૯
પ્રત્યે ખેંચાય છે. તો કોઈ તેનું ચલણ હોવાથી તેના પ્રત્યે ખેચાય છે. આથી આવા પદાર્થોની ખપત વધારે થવા લાગે છે, જેથી તેનું ઉત્પાદન પણ વધવા લાગે છે. અને આ પદાર્થોના ઉત્પાદનમાં વધારે મનુષ્યો સંકળાયેલા રહે છે. પરિણામે કૃષિ અને ગોરક્ષા જેવાં આવશ્યક કામો માટે પર્યાપ્ત માનવબળ ન રહેતાં સમાજમાં અન્નની ખોટ પડે છે.
(૪) કુરાજ્ય અને કુશાસન
આ કારણે લૂંટફાટનું બજાર અલગ અલગ રીતે સદા ગરમ રહે છે, જેથી પ્રજાને એક પ્રકારે આર્થિક અતિસાર થઈ જાય છે.
(૫) પોતાની આર્થિક અવસ્થા કરતાં ચઢિયાતું કામ કરવું
આ કામ કરનારને હંમેશાં દેવું કરવું પડે છે. ઋણની શીધ્ર ભરપાઈ ન થવાથી તે વ્યાજમાં ડૂબતો જાય છે, તેમ જ તેની આર્થિક અવસ્થા દિનપ્રતિદિન કથળતી જાય છે. એક બે વાર આ કામો કર્યા પછી તેનું અભાવજ પરતંત્રતાના પાશમાંથી મુક્ત થવું મુશ્કેલ થઈ જાય છે.
(૬) કુસંગ
આને લીધે મનુષ્ય ધૂત વગેરે અનેક દુર્બસનો શીખી લે છે જેનું અવયંભાવી પરિણામ દારિદ્ય હોય છે.
(૭) આળસ અને ઈદ્રિયપરતા
આળસને કારણે મનુષ્ય કંઈ ઉપાર્જન કરી શકતો નથી અને ઈંદ્રિયપરતાને કારણે તે અપવ્યયી થઈ જાય છે. આમ આળસ અને ઇંદ્રિયપરતાના સંયોગથી શીધ્ર દારિદ્ય ઉપસ્થિત થાય છે.
(૮) સ્ત્રીમાં રજોગુણ અને પુરુષમાં તમોગુણનું આધિક્ય હોવું
આ વિપરીત સંયોગથી સ્ત્રી તેના પતિને ઘાણીનો બળદ બનાવી દે છે, અથવા ઘરમાં કંકાસ કરે છે. એ રીતેં પુરુષ નિસ્તેજ અને શ્રીહીન થઈ જાય છે. આવા ઘરમાં લક્ષ્મીનો વાસ થતો નથી.
(૯) પરિવારના સભ્યોમાં ઐક્ય ન હોવું
આ કારણે કમાનાર વ્યક્તિઓ પોતાની કમાણી કુટુંબના એકત્રિત ભંડારમાં જમા ન કરાવતાં પોતાની પાસે જુદી રાખે છે. પરિણામે કુટુંબના સભ્યોમાં વૈમનસ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. બધા અલગ અલગ થઈ જાય છે. બધાને પોતાપોતાના ગુજરાનની ચિંતા થવા લાગે છે. જીવનયાત્રાની ચિંતા બધાના હોશ ઉડાવી દે છે. આથી બધાને ચિંતા અને
