Daishika Shastra

SR No.: 008893
Original Sutra Author: N/A
Author: Badrishah Tuldhariya
Publisher: Bharatiya Itihas Sankalan Samiti
Publication Year: 2006
Total Pages: 162
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & History
File Size: 9 MB

Page 48

૩૮
તૃતીય અધ્યાય
ગૌણ અર્થના પ્રાચર્યથી આર્થિક સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી.
અર્થ માનવી સ્વતંત્રતાનું ત્રણ પ્રકારે પ્રતિઘાતી હોય છે. (૧) અભાવરૂપે (૨) સંગોત્પાદક રૂપે (૩) નિમિત્તરૂપે.
જ્યારે અર્થભાવને કારણે મનુષ્યને અન્નવસ્ત્રની ચિંતા વળગેલી રહે છે, આજીવિકા પ્રાપ્તિમાં તેનાં સમય અને પ્રાણશક્તિનો મોટો ભાગ વેડફાય છે, અન્નવસ્ત્ર માટે તેને પારકાના ભરોસે રહેવું પડે છે, પોતાના વિચારો દબાવીને બીજાની હા એ હા કરવી પડે છે, ત્યારે અર્થનું અભાવરૂપે સ્વતંત્રતાનું પ્રતિઘાતી હોવું કહેવાય છે. અર્થનું આ પ્રકારે સ્વતંત્રતાનું પ્રતિઘાતી હોવું તે અભાવજ પરતંત્રતા કહેવાય છે. તે મનુષ્યની મહાશત્રુ હોય છે. તે તેને મનુષ્ય શરીરનો ધર્મ નિભાવવા દેતી નથી, તેને ઘાણીનો બળદ બનાવી દે છે. આ કારણે જ આચાર્ય દ્રોણને કૌરવોના દરબારમાં રહેવું પડ્યું હતું.
આવી પરતંત્રતાનાં મુખ્ય કારણો આ છે. (૧) કૃષિ અને ગોરક્ષાની ઉપેક્ષા
મનુષ્યનું જીવન મુખ્યત્વે અથવા ગૌણરૂપે કૃષિ અને ગોરક્ષા પર નિર્ભર હોય છે. જ્યારે કોઈ કારણસર અર્થ નાશ પામે છે ત્યારે આ જ બે વસ્તુઓ તેની ભરપાઈ કરે છે. તેમના દ્વારા બધા જ પ્રકારનાં અન્નાદિ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમને ખરીદવા માટે મનુષ્યને દ્રવ્યની આવશ્યકતા હોય છે. જો આનો જ અભાવ થઈ જાય તો દ્રવ્ય તદન નિરર્થક થઈ જાય છે, કારણ કે દ્રવ્ય ખાવાપીવાની વસ્તુ તો છે નહીં. અભાવજ પરતંત્રતાની સાથે જ જ્યાં કૃષિ અને ગોરક્ષાની ઉપેક્ષા થવા લાગે ત્યાં રાજા અને પ્રજા બન્નેની ઇતિશ્રી થયેલી સમજવી જોઈએ.
(૨) નોકરીનું ચલણ વધવું
આ કુચલણને કારણે બધાનું ધ્યાન નોકરી તરફ જાય છે. પરિણામે કૃષિ ગોરક્ષા અને અન્ય આવશ્યક વ્યવસાયોની ઉપેક્ષા થઈ જાય છે, જેથી અન્નવસ્ત્રાદિનું ઉત્પાદન આવશ્યકતા કરતાં ઓછું થવા માંડે છે, આથી વસ્ત્રો વગેરેનો ભાવ હંમેશાં ઊંચો રહે છે, તેમ જ સમાજમાં સદા અભાવજ પરતંત્રતા ચાલુ રહે છે.
(૩) ભોગવિલાસના પદાર્થોનું આધિક્ય
મનુષ્યમાં ઇંદ્રિયો સ્વભાવતઃ પ્રબળ હોય છે. અનુકૂળ પદાર્થોના સર્ષિને પરિણામે તે વધુ પ્રબળ થઈ જાય છે. કોઈ કોઈ લોકો આ કારણે ભોગવિલાસના પદાર્થો