________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
દ્વિતીય અધ્યાય દૈશિકધર્મ વ્યાખ્યાન
દેશ' શબ્દનો અર્થ આપણા પ્રાચીન સાહિત્યમાં દેશભક્તિ શબ્દ ક્યાંય જોવા મળતો નથી. આ તદન નવો શબ્દ છે. એની રચના પણ એવી છે જેમાંથી વિદેશીયતા સ્પષ્ટ વિદિત થાય છે. જ્યારે આપણા દેશમાં આપણી પ્રાચીન વિદ્યા અને સાહિત્યરૂપી ભગવાન ભાસ્કર અંતર્ધાન થઈ ગયા, સર્વત્ર અંધકાર છવાઈ ગયો, સાથે સાથે જ અંગ્રેજી વિદ્યા અને સાહિત્યરૂપી ચંદ્રમાનો ઉદય થયો, લોકો આનંદથી ફૂલ્યા ન સમાયા, એ આનંદમાં તેમને સર્વ દુરિતોનો નાશ કરનાર આપણા સાહિત્યસૂર્યની વિસ્મૃતિ થઈ ગઈ, તેઓ અંગ્રેજી રંગમાં રંગાવા લાગ્યા, તેમનામાં અંગ્રેજી ભાવનાનો પ્રચાર થવા લાગ્યો, પરંતુ અંગ્રેજી ભાષાનો તત્કાલ સાર્વજનિક પ્રચાર ન થઈ શકવાથી અંગ્રેજી શબ્દોનો બધી પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં અનુવાદ થવા લાગ્યો, ત્યારે આપણી ભાષાઓમાં અનેક નવા શબ્દો બની ગયા. “દેશભક્તિ' શબ્દ પણ આ રીતે જ બનેલા શબ્દો પૈકી એક છે. એ અંગ્રેજી “પેટ્રિઓટીઝમ” patriotism શબ્દનો અનુવાદ જણાય છે.
પરંતુ આ ઉપરથી એમ ન સમજી લેવું જોઇએ કે આપણા પ્રાચીન સાહિત્યમાં આવો કોઈ શબ્દ હતો જ નહીં. આપણા દૈશિકશાસ્ત્રમાં આવા બે શબ્દો હતા. એક “શિકધર્મ” અને બીજો “જાતિધર્મ”. પહેલો શબ્દ હવે ક્યાંય જોવામાં આવતો નથી. હા, બીજો શબ્દ ક્યાંક ક્યાંક જોવા મળે છે. જેમ કે ભગવદ્ગીતામાં –
“ઉત્સાઘને જ્ઞાતિવર્મા: નધર્મારા શરવતા: ”
હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે આપણી ભાષામાં આ શબ્દો હતા તો આ પુસ્તકના પૂર્વાધ્યાયમાં આ શબ્દો ન લેતાં દેશભક્તિ શબ્દ કેમ ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યો? એનો જવાબ એ છે કે આ શબ્દની વ્યાખ્યા કર્યા વગર એનો અર્થ ભાગ્યે જ કોઈ
