________________
૧૦
પ્રથમ અધ્યાય
રોગુણનો ક્ષય થઇને સત્ત્વનો વિકાસ થાય છે. આ સંસારમાં કર્મો અનેક પ્રકારનાં હોય છે. કેટલાંકમાં ત્યાગની, કેટલાંકમાં વિવેકની, કેટલાંકમાં બેની તો કેટલાંકમાં ત્રણેની શોધ કરતાં કરતાં એવું કોઇ કર્મ મળી પણ જાય કે જેમાં ઉપરોક્ત ત્રણેય વાતો હોય. તે કર્મ નીરસ હોવાને કારણે તેની પ્રત્યે મનુષ્યની પ્રવૃત્તિ સહેલાઇથી થતી નથી. દેશભક્તિ જ એક એવું કર્મ છે જેમાં આ ત્રણેય વાતો પ્રચુર માત્રામાં હોય છે અને રસપૂર્ણ હોવાથી તેના પ્રત્યે મનુષ્યની પ્રવૃત્તિ અનાયાસ થતી હોય છે.
આ રીતે અધ્યાત્મમાર્ગમાં જે પરવૈરાગ્યની આવશ્યકતા હોય છે તે અરૂંધતી દર્શન ન્યાય પ્રમાણે દીર્ધાભ્યાસ વિના પ્રાપ્ત થઇ શકતો નથી. અર્થાત્ પરવૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રથમ વ્યક્તિગત સ્વાર્થ તરફથી મન વિમુખ કરીને જાતિગત સ્વાર્થ પ્રત્યે વાળવું જોઇએ. પછી જાતિગત સ્વાર્થમાંથી દૂર કરીને લોકોપકાર પ્રત્યે વાળવું જોઇએ. પછી લોકોપકારમાંથી પણ દૂર કરીને આત્મા પ્રત્યે વાળવું જોઇએ. પરવૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરવા માટે રજોગુણને ઉર્ધ્વ કરવો પડે છે. અર્થાત્ મનને એક એવા વિષયમાં વ્યસ્ત રાખવું પડે છે જેના આસ્વાદમાં મનુષ્ય પોતાના વ્યક્તિગત સ્વાર્થ અને વિષયભોગને ભૂલી જાય. દેશભક્તિ જ એક એવું કાર્ય છે જેનું એક વાર રસાસ્વાદન થઇ જતાં મનુષ્યના મનમાંથી વ્યક્તિગત સ્વાર્થ અને વિષયભોગોની લાલસા દૂર થઇ જાય છે, પર વૈરાગ્યરૂપી જળ માટે જાણે નહેર તૈયાર થઇ જાય છે.
સાચા દેશભક્તને વારંવાર લોભ અને ભયનો પ્રતિકાર કરવો પડે છે. વારંવાર આમ કરવાથી તે સત્યસંકલ્પ અને નિશ્ચયાત્મક બુદ્ધિ થઇ જાય છે. આમ થવાથી યોગમાર્ગમાં આવતાં વિઘ્નોને દૂર કરીને તે અનાયાસે જ અધ્યાત્મમાર્ગે ચાલી જાય છે.
અધ્યાત્મની દૃષ્ટિએ પણ દેશભક્તિની ઉપયોગિતા સિદ્ધ થઇ ગઇ. કોઇ પણ દૃષ્ટિકોણથી જોતાં દેશભક્તિ મનુષ્ય માટે કામધેનુ સાબિત થાય છે. વાસ્તવમાં આ જ દેશભક્તિરૂપી યજ્ઞ માટે બ્રહ્માએ મનુષ્યને કહ્યું કે
“अनेन प्रसविष्यध्वं एष वोऽस्त्विष्ट कामधुक् ।”
