________________
પાંચમું પદ : વિશેષ(પર્યાય પદ)
વિવેયન -
પ્રસ્તુત સૂત્રોમાં પરમાણુ આદિ પુદ્ગલ સ્કંધોમાં જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ અને મધ્યમ વર્ણાદિ ભાવોની અપેક્ષાએ પર્યાયોનું કથન છે.
પરમાણુથી લઈને અનંતપ્રદેશી સુધીના સ્કંધોમાં જે જઘન્ય કે ઉત્કૃષ્ટ ગુણ વર્ણાદિની પૃચ્છા હોય તે વર્ણાદિ સ્વસ્થાનથી તુલ્ય હોય છે, જેમ કે જઘન્ય ગુણ કાળો પરમાણુ, જઘન્ય ગુણ અન્ય સર્વ કાળા પરમાણુઓથી કાળા વર્ણની અપેક્ષાએ તુલ્ય હોય છે, શેષ વર્ણાદિની અપેક્ષાએ છઠ્ઠાણાવિયા હોય છે.
પરમાણુથી લઈને અનંતપ્રદેશી સુધીના સ્કંધોમાં જે મધ્યમ ગુણ વર્ણાદિની પૃચ્છા હોય, તે વર્ણાદિમાં પણ(સ્વસ્થાનમાં) છઠ્ઠાણવડિયા હીનાધિકતા હોય છે. કારણ કે મધ્યમ ગુણ વર્ણાદિના અનંતસ્થાન છે.
વર્ણાદિ ૨૦ બોલમાંથી એક પરમાણુમાં કોઈ પણ એક વર્ણ, એક ગંધ, એક રસ અને બે સ્પર્શ; એમ કુલ પાંચ બોલ હોય છે. પરમાણુ એક પ્રદેશી છે, તેથી તેમાં એકથી વધારે વર્ણાદિ અને બેથી વધારે સ્પર્શ હોતા નથી અર્થાત્ શીત અને ઉષ્ણમાંથી કોઈપણ એક સ્પર્શ અને સ્નિગ્ધ-રૂક્ષમાંથી કોઈપણ એક સ્પર્શ, તેમ પરમાણુમાં બે સ્પર્શ હોય છે અને અનેક પરમાણુઓમાં પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ અને ચાર સ્પર્શ, કુલ સોળ બોલ હોય છે. અનંત પ્રદેશી બાદર સ્કંધ સિવાય બધા જ સ્કંધોમાં ચાર સ્પર્શ સહિત વર્ણાદિ ૧૬ બોલ હોય છે અને અનંત પ્રદેશી બાદર સ્કંધમાં આઠ સ્પર્શ સહિત વર્ણાદિ ૨૦ બોલ હોય છે. આ રીતે પરમાણુ અને ક્રિપ્રદેશીથી અનંતપ્રદેશી સુધીના સ્કંધોમાં વર્ણાદિની અનંત પર્યાયો થાય છે. વર્ણાદિની અપેક્ષાએ પુદ્ગલ પર્યાયો ઃ–
પુદ્ગલ પ્રકાર
પ્રદેશથી
અવગાહનાથી
પરમાણુ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળાવર્ણ
મધ્યમ કાળાવર્ણ
દ્વિપ્રદેશી સ્મ્રુધ
જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ઠ કાળાવણ
મધ્યમ કાળાવર્ણ
દશ પ્રદેશી ધ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળાવર્ણ
મધ્યમ કાળાવર્ણ
સંખ્યાત પ્રદેશી
જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળાવણ
મધ્યમ કાળાવર્ણ
તુલ્ય
તુલ્ય
તુલ્ય
તુલ્ય
you
તુલ્ય
દુદાણવડિયા
દુષ્ટાવડિયા
ક્ય
તુલ્ય
એક પ્રદેશ હીનાધિક
અથવા તુલ્ય
નવ પ્રદેશ હીનાધિક
અથવા તુલ્ય
૫૭
દુઠ્ઠાણવિડયા
દુકાનપરિયા
સ્થિતિથી
ચોઠાડયા
ચૌઠાણડિયા
ચૌઠાવડિયા
ચૌઠાવિડયા
ચોંકાવડયા
ચૌઠાણવિડિયા
ચૌઠાવડિયા
ચૌઠાણડિયા
વર્ગાદિથી (૨૦ બોલ) કાળા વર્ણથી તુલ્ય
અન્ય ગંધાદિ ૧૧ બોલ
છઠ્ઠાણવડિયા
૧૨ બોલમાં છાણ કયા
કાળા વર્ણથી તુલ્ય અન્ય વર્ણાદિ ૧૫ બોલમાં
છઠ્ઠાવડિયા
૧૬ બોલ કાલવિયા
કાળા વર્તુથી તુગ્ધ અન્ય વર્ણાદિ ૧૫ બોલમાં
છઠ્ઠાણકિયા
૧ બોલમાં છાણવિકા
કાળા વર્ણથી તુલ્ય અન્ય વર્ણાદિ ૧૫ બોલ કાણકિયા
૧૬ બોલમાં છઠ્ઠાણડિયા
