________________
શ્રી ભગવતી સૂત્ર–૨
મુહૂર્ત કહ્યું છે. ।। ૨ । અથવા ૩૭૭૩ ઉચ્છ્વાસનું એક મુહૂર્ત થાય છે, તેવું સર્વ અનંત જ્ઞાનીઓએ જોયું છે, દર્શાવ્યુ છે. II ૩ II
૨૦
५ एएणं मुहुत्तपमाणेणं तीसमुहुत्तो अहोरत्तो, पण्णरस अहोरत्ता पक्खो, दो पक्खा માલો, તે માલા ડ, તિળિ કડપ્ અયને, રો યને સંવરે, પંચતંવરિ જીને, वीसं जुगाइं वाससयं, दस वाससयाइं वाससहस्सं, सयं वाससहस्साणं वाससयसहस्सं, चउरासीइं वाससयसहस्साणि से एगे पुव्वंगे, चउरासीइं पुव्वंगा सयसहस्साइं से एगे પુત્રે, વં તુલિનને, તુલિ; અડો, મડ઼ે; અવવો, અવવે; ધૂળને, દૂર; કપ્પનને, કળશે; પડમને, ૧૩મે, પત્તિળને, પતિને, અસ્થગિતને, અધિકરે; અન્યને અડ, પડયો, પણ, નડાળે, નક; વૃત્તિને, વૃલિમા; સીલપહેજિગને, સીતપહેલિયા; एतावताव गणिए, एताव ताव गणियस्स विसए; तेण परं उवमिए ।
શબ્દાર્થ:- ૩૩ = ૠતુ નળિÇ = ગણના કાલ.
એક પક્ષ,
બે
ભાવાર્થ:- ઉપરોક્ત મુહૂર્ત પ્રમાણથી ત્રીસ મુહૂર્ત = એક અહોરાત્ર, પંદર અહોરાત્ર = પક્ષ = એક માસ, બે માસ = એક ઋતુ, ત્રણ ઋતુ = એક અયન, બે અયન = એક સંવત્સર–વર્ષ, પાંચ સંવત્સર = એક યુગ થાય છે, વીસ યુગ = વર્ષશત(સો વર્ષ), દસ વર્ષશત = એક વર્ષ સહસ્ર(હજાર વર્ષ), સો વર્ષ સહસ્ર = એક વર્ષ શત સહસ(એક લાખ વર્ષ), ૮૪ લાખ વર્ષ = એક પૂર્વાંગ, ૮૪ લાખ પૂર્વાંગ = એક પૂર્વ ૮૪ લાખ પૂર્વ = એક ત્રુટિતાંગ, ૮૪ લાખ ત્રુટિતાંગ = એક ત્રુટિત થાય છે.
આ રીતે પૂર્વની રાશિને ૮૪ લાખથી ગુણવાથી ઉત્તરોત્તર રાશિ બને છે. તે આ પ્રકારે છે– અટટાંગ, અટટ; અવવાંગ, અવવ; હૂહૂકાંગ, હૂહૂક; ઉત્પલાંગ, ઉત્પલ; પદ્માંગ, પદ્મ, નલિનાંગ, નલિન; અર્થનુ પૂરાંગ, અર્થનુપૂર; અયુતાંગ, અયુત; પ્રયુતાંગ, પ્રદ્યુત; નયુતાંગ, નયુત; ચૂલિકાંગ, ચૂલિકા; શીર્ષ પ્રહેલિકાંગ અને શીર્ષપ્રહેલિકા. આ સંખ્યા સુધી ગણિત છે, ગણિતનો વિષય છે. ત્યાર પછી ઔપમિક કાલ છે, તે ઉપમા દ્વારા જાણી શકાય છે. તે ગણનાનો વિષય નથી.
વિવેચન :
પ્રસ્તુત બે સૂત્રમાં ગણનાકાલનું પરિમાણ કહ્યું છે.
ગણના કાલ ઃ— જે કાલની સંખ્યારૂપે ગણના થઈ શકે, તેને ગણનાકાલ અથવા ગણિતયોગ્ય કાલ કહે છે; કાલનો સૂક્ષ્મતમ વિભાગ સમય છે. અસંખ્યાત સમયની એક આવલિકા થાય છે. ત્યાર પછીની સંખ્યા સૂત્રમાં સ્પષ્ટ છે. અંતિમ ગણના કાલ શીર્ષપ્રહેલિકા છે. જે ૧૯૪ અંકોની સંખ્યા પ્રમાણ છે. યથા— ૭૫૮૨૬૩૨૫૩૦૭૩૦૧૦૨૪૧૧૫૭૯૭૩૫૬૯૯૭૫૬૯૬૪૦૬૨૧૮૯૬૬૮૪૮૦૮૦૧૮૩૨૯૬ આ ૫૪ અંકો પર ૧૪૦ મીંડા લગાડવાથી શીર્ષપ્રહેલિકા સંખ્યાનું પ્રમાણ આવે છે. અહીં સુધી ગણિતનો
