________________
આમ વાસ્તુવિદ્યાની અંતર્ગત સ્થાપત્ય અને સ્થાપત્યની અંતર્ગત શિલ્પ આવે છે. છતાં કેટલાકે આ ત્રણે શબ્દોના અર્થોમાં ટાળે કરે છે. પરંતુ મૂળભૂત હકીકત તરીકે તે વાસ્તુવિદ્યામાં એકબીજાનાં અંગ-ઉપાંગ જ છે.
વાસ્તુ શબ્દ વજૂ ધાતુ ઉપરથી બને છે. તેને અર્થ નિવાસ એવે છે. આ ધાતુ પાણિનિએ શ્વાદિગણમાં પણ નિવારે અર્થમાં આપે છે. સૂરાદિગણમાં છે , સનેહછેદના અને અપહરણના અર્થમાં આવે છે. અંદાગિણમાં રસ છો એવા અર્થમાં આપ્યો છે. પરંતુ અહીં ગ્વાદિગણવાળ ધાતુ લેવાને છે અને તે ધાતુ ઉપરથી થતુળુ થઈ વાતુ શબ્દ બને છે. જેને અર્થ વસવાટ કરવાની જગ્યા એ થાય છે, તેથી વસ=વાસ કરવાની જગ્યા એટલે ઘર, ભવન, આવાસ, નિવાસ આ બધા અર્થોમાં વાસ્તુ શબ્દ વપરાય છે. આમ વાસ્તુ માટેની વિદ્યા એટલે વાસ્તુવિદ્યા શબ્દ બને છે. જેને અર્થ મકાન બાંધવાની (સ્થાપત્ય રચનાની) વિદ્યા એમ થાય છે. આ રીતે શિલ્પ-કારીગરી અથવા કળા તેમજ
સ્થાપત્ય =બાંધકામ અને સ્થપતિ એટલે બાંધકામની કળાનો જાણકાર આવા અર્થે હોવાથી શિલ્પ, સ્થાપત્ય એ બંને વાસ્તુવિદ્યાનાં અંગોપાંગ જ છે. પ્રાચીનાચાર્યોએ કહેલાં અષ્ટ-આઠ અંગેમાં સક્ષેપમાં નીચે પ્રમાણેના અર્થ સમાએલા હોય છે.
(૧) વાસ્તુત્પત્તિ:-ઘર, નગર, દેવાલય આદિ માટે કેવી ભૂમિ પ્રાપ્ત કરવી તે સંબંધી પ્રકરણ.
(૨) યક્ષેપત્તિ –વાતુના અધિષ્ઠાતા દેવને વાસ્તુપુરુષ કહેવામાં આવે છે અને તેને યક્ષકેટિમાં ગ છે. આથી વાસ્તુદેવતાની ઉત્પત્તિ, પૂજનપ્રકાર ઉપરાંત તેનાં અંગઉપાંગ ઉપ૨ સ્તંભ કે પાટડે આવવાથી વેધદોષ લાગે છે અને કર્તાને તથા વસનારને હાની થાય છે, તેથી તેનાં અંગ-ઉપાંગ આદિનું જ્ઞાન આપનાર પ્રકરણ તે યક્ષેત્પતિ.
(૩) ભૂપરિગ્રહ -પૃથ્વીની ગ્રાહ્યાગ્રાઘાતાને વિચાર દર્શાવતું પ્રકરણ.
(૪) સૂત્રપાત -સ્થપતિ ઘર, ભવન, દેવાલય, જળાશય આદિ માટે માપ નક્કી કરે તે સંબંધી સમજ આપનારું પ્રકરણ. ભૂમિપર આલેખન કરવું. નકશે કરો.
(૫) વેશમાધિકાર - ઘર સંબંધી પ્રકરણ. (૬) સુરસદન - દેવાલયે સંબંધી પ્રકરણ. (૭) લિંગવિધાન- દેવભૂતિઓ સંબંધી પ્રકરણ
(૮) પ્રતિષ્ઠાવિધાનઃ-દેવતાઓની પ્રતિષ્ઠા, જલાશને લેકે પકારાર્થે ઉત્સર્ગ, નગરની સ્થિરતા થાય તે માટેની શાંતિક-પૌષ્ટિક ધર્મકિયાઓ, વાસ્તુપૂજન ઈત્યાદિનું પ્રકરણ
