________________
वास्तुनिघंटु
પ્રકરણ-૧
वस्तुनां अष्टांग
પ્રાચીન આચાર્ચએ વાસ્તુશાસ્ત્રને અષ્ટાંગ કહ્યું છે, તે આ અંગે અનુક્રમે ૧ વાસ્તૃત્ત્પત્તિ, ૨ યક્ષેત્પત્તિ, ૩ ભૂપરિગ્રહ, ૪ સૂત્રપાત, ૫ વેશ્માધિકાર, ૬ સુરસદન (દેવાલય), ૭ લિંગ (અને મૂર્તિ આદિનુ) વિધાન અને ૮ પ્રતિષ્ઠાવિધાન એ પ્રમાણે છે.
આ અંગેને સમજાવવા આ ગ્રંથમાં ઉપરના અનુક્રમ ન રાખવા છતાં વિષયની સરલતાને અનુરૂપ પ્રકરણા આપી આઠે અંગેાને સમજાવેલાં છે.
વાસ્તુવિદ્યામાં (સ્થાપત્યમાં) દેવભવન, રાજભવન, ગૃહ (ઘર), જળાશય, નગર, દુ, માગ, વાટિકા, ભૂમિપરીક્ષા, શલ્યજ્ઞાન, માન-પ્રમાણ, આયુધ, પ્રતિમા, લિંગ, માભૂષણ, ગણિત, જ્યાતિષ, છંદશાસ્ત્ર, નગ-પ્રતાથી ( શહેરની પાળેા અને શેરીઓ-ગલીઓ વગેરે ), મંડપ, વિતાન ( ચંદરવા અથવા ઘુંમટ ), રણુ, રાજભેાગ્યસાધના જેમ કે સુખાસન (પાલખી, મ્યાના, આરામદાયક બેઠક વગેરે), છત્ર, ચામર, વિમાન (દેવગૃહ), યાન ( વાહન-રથાદિ ), ચિત્રકમ, લેપકમ, કાવ્યકલા, સંગીત ( ૧ર, રાગરાગિણી, વાઘ–વાજિંત્ર), નૃત્ય, તાલ આદિ કળાઓ વગેરેના સમાવેશ થાય છે,
વાસ્તુવિદ્યાની અ ંતર્ગત સ્થાપત્ય અને સ્થાપત્યની અંતગત શિલ્પ છે.
સ્થાપત્ય એટલે દેવપ્રસાદ, રાજપ્રાસાદ, જળાશય, કિલ્લા-ફુગ, દ્વાર-દરવાજા, મપ, જયમ ધ—પાણીના ખાંધ, સામાન્ય ઘર, આરામગૃહ િ
વસ્તીને લગતાં ખાંધકામ પણ સ્થાપત્યમાં ગણી શકાય છે, તેથી આંધકામ એ વાસ્તુવિદ્યાનું મુખ્ય અંગ ગણાય છે અને સ્થાપત્યનું મહત્વપૂર્ણ કલાયુક્ત પાકું બાંધકામ કરવાની વિદ્યા તે શિલ્પવિદ્યા એમ કહેવાને રિવાજ પડી ગયેા છે.
આથી પ્રતિમા, લિંગ, આયુષ્ય, આભૂષ્ણુ, અલંકૃત તેારણુ (કમાન), સ્તંભ, કળાયુક્ત શ્રુ'મટ (વિતાન), દ્વાર, ઝરૂખા, ગેાખ, સ`વરણુ (છાજ), પ્રાસાદની રૂપયુક્ત જ ઘાએ ( જેમાં મનુષ્યા, દેવ-દેવીઓ, ઋષિ-મુનિ, તાપસ, યક્ષ, ગધવ પશુ-પક્ષીએ વગેરેનાં સ્વરૂપે અને શેાભાયુક્ત અગે આવે છે), તે મધાંને શિલ્પ કહેવામાં આવે છે. શાસ્ત્રઅરાએ શિલ્પને સ્થાપત્યનું મુખ્યઅગ કહ્યું છે. કાષ્ટ કે પાષાણુની સુાંદર રચનાનું કાતરકામ ( પત્રવેલ આદિ) પશુ શિલ્પ કહેવાય છે.
૧
