Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 61

[ पा० १. सू० ८१. ]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने द्वितीयाध्यायः ।
श० न्या० – नम्यन्ता० । नम्यन्ताद् धातोरिति परो । [४. ३. ७२. ]इति सिचो लुकि- आसिध्वम्, आशिषः 40 क्षादीनां विशेषणम्, ताश्च तेन विशेषिता धकारस्य कार्यिण सीध्चमि - आसिषीध्वम् । स्तौतेर्वर्तमानाया वे पञ्चमीइति दर्शयति- रेफान्तादित्यादि । ननु धकारस्य कार्य- ह्यस्तन्योर्श्वमि च “ शिदविद् [ ४. ३. २०. इति ङित्त्वाद भाक्त्वात् परोक्षादिभिश्च विशिष्यमाणत्वात् प्राधान्यम्, परोक्षा- गुणाभावे- स्तुध्वे, इत्यादि ॥ छ ॥ २.१. ८०. ॥ 5दीनां तु विपर्ययाद् गुणत्वम्, गुण- प्रधानसन्निधौ च प्रधानन्या० स० नम्यन्तात् । धातोर्नामीति विशेषणाद् स्यैव धकारस्य नम्यन्तेन धातुना सम्बन्धो न्याय्यः, सत्यम् - विशेषणेन च तदन्तविधेर्भावात् तदन्तत्वे लब्धे अन्तग्रहणं सुखा- 45 किन्तु र्नाम्यन्तधातुना धकारे विशिष्यमाणे ' चकृढ्वे, अचेदवम्' र्थम् । रान्तादनिटः परोक्षा न संभवति, सेटस्तु ' तत्वरिध्वे ’ इत्यत्रैव स्यात्, ‘ चेषीढ्वम्' इत्यादी न स्यात्, सीशब्देन इत्यादिषूत्तरेण विकल्प एव तथाऽत्र रग्रहणाभावेऽपि नाम्यन्तादिनामिनो व्यवधानात्, तत्र *येन नाव्यवधानं तेन व्यहिते - त्यत्र विहितव्याख्याने क्रियमाणे परत्वात् " ऋतां विडतीर् " 10sपि* इति यद्यपि सीशब्दव्यवधानेऽपि मूर्धन्यः कर्तुं शक्यते, तथापि वचनसामर्थ्यादर्थप्रतिपत्तौ मन्दधियः प्रतिपत्तिगौरवं दीनि सिध्यन्ति, किन्तु ' अदिवम्, अधिवम् ' इत्यादीनि न50 [[ ४. ४. ११६. ] इत्यनेन श्रादेशे सत्यपि ' अतीम् ' इत्यास्यात्, स च विशेषणैः परोक्षादिभिस्तु विशिष्यमाणे सर्वत्र सिध्यन्तीति रग्रहणमिति । अतीद्वमित्यत्र “ ऋवर्णाद् ” [ ४. ३. सिध्यति, यत्र हि विशेषण सम्बन्धमनुभूय गुणः प्रधानस्य ३६ . ] इति सिचः कित्त्वम्, 'अदिवम् ' इत्यादौ "इश्च स्थादः ' भूयसमुपकारं कर्तुं समर्थो भवति तत्र विशेषणकृतं तावदु- । [४ ३ ४१. ] इत्यनेन इत्वं सिचः कित्त्वं च; इत्वविधाना15पकारमनुभवति, पश्चात् प्रधानेन सम्बन्धम् असमर्थस्यो - देव गुणो न भविष्यति, किं कित्त्वेनेति न वाच्यम्, विधानस्य पकारकत्वायोगात्, तथोक्तम्अदित इत्यादौ हस्वद्वारेण सित्रो लुपि चरितार्थत्वादिति 155 अकृवं, कृषीढ्वमित्यनयो: " ऋवर्णात् " [ ४. ३. ३६.]
<f
गुणः कृताङ्गसंस्कारः, प्रधानं प्रतिपद्यते । प्रधानस्योपकारे हि, तथा भूयसि वर्तते ॥ "
| इत्यनेन सिच्-सीध्वमोः कित्त्वाद् गुणाभावः । अपध्वमिति -“ सो अत्र च कृतविशेषणसम्बन्धैरेतैर्धकारस्य विशेषणे ' चेषी धि वा " [ ४. ३. ७२. ] इति विकल्पेन सिचो लुप्प्रवृत्तेः 20वम्' इत्यादावक्लिष्टयैव कल्पनया ढत्वसिद्धिः प्रधानस्य महा - पक्षे ' अपग्दवम् ' इत्यत्राऽबतनीध्वमि सिचि धातुचकारस्य नुपकार इति । तरतेरयतन्या चमि " सो धि वा " [ ४. " च ज क गम् " [ २. १. ८६. ] इति कत्वे “ नाम्यन्त- 60 ३. ७२. ]इति सिचो लुकि " ऋतां विडतीर् [ ४. ४. स्था० ” [ २. ३. १५. ] इत्यनेन सिचः षत्वे " तृतीयस्तृतीय० " ११६. ]इतीरादेशे “ भ्वादेः ० [ २. १. ६३ ]इति दीर्घत्वे [ १. ३. ४८. ] इति षस्य डल्ले " तवर्गस्य० " [ १. ३. 'अड् धातोः ० [ ४. ४. २९] इत्यडागमे - अतीदर्वम्, ६०.] इति ध्वमो धस्य दत्वे च सिद्धिः ॥ २. १. ८०. ॥ 25 आशिषः सीध्यमि- तीर्षीट्वम् । रेफात् परोक्षाधकारो न सम्भवतीति नोदाहृतः। [तुष्टुवे, चकृट्वे, इति- ] हान्तस्थाज्ञीभ्यां वा । २ । १ । ८१ ॥
cc
१" "
'ष्टुंग स्तुतौ डुकुंग् करणे " आभ्यां परोक्षाध्वे “इन्ध्य
"
त० प्र०-- हकारादन्तस्थायाश्च पराञ्जरिदश्च परासां परो-65 संयोगाद् ० " [ ४ ३ २१.] इति कित्त्वाद् गुणाभावः । क्षाधतन्याशिषां संबन्धिनो धकारस्य ढकारो वा भवति । वचन[ अदिवम्, ] ददाति-दधात्योः “ इश्व स्था-दः [ ४. ३. भेदो यथासंख्यनिवृत्त्यर्थः । अग्राहिवम्, अग्राहिध्वम् ; ग्राहिषी80४१. ]इति इकारः, ध्वमि सर्वत्र " सो धि वा " [ ४. ३. ७२. ] ] ध्वम्, माहिषीध्वम्; अनायिद्वम्, अनायिध्वम् ; नायिषी वम्, इति सिचो लोपः । [ अचेदवम्, अच्योवम्, इति - ] नायिषीध्वम्; अकारिवम्, अकारिध्वम् कारिषीवम्, चिनोतिन्व्यक्त्योः “ नामिनो गुण: ० " [ ४. ३. १. ]इति कारिषीध्वम् अलाविद्वम्, अलाविध्वम्; लाविषीद्वम्, 70 गुणः । अकृवम्, कृषीवमिति कित्त्वाद् गुणाभावः । लाविषीध्वम्; परोक्षायां जिर्न संभवतीति नोदाहृतः । इट:पचेः " च-जः कन्गम् [ २. १. ८६. ]इति कत्वे " घुट- जगृहिवे, जगृहिध्वे; अग्रहीढ्वम्; छाग्रहीध्वम्; महीपीद्वम्, 85स्तृतीयः शृ १. ३. ४९. इति गत्वे- अपग्ध्वम्, अस्यैव ग्रहीषीध्वम्; उपदिदीयिवे, उपदिदीयिध्वे भ्रायिवम्, आयिसीध्यमि- पक्षीध्वम् । वसे प्रत्यये " स्त्रसू-य-भृ-स्तु० ” ध्वम् अयिषीढ्वम्, अग्रिषीध्वम्, तत्वरिवे, तत्वरिध्वे; [ ४. ४. ८१. ]इतीटः प्रत्ययग्रहणेन ग्रहणाद् धातोर्नाम्यन्त- अत्वरिवम्, अत्वरिध्वम् त्वरिषीद्वम् त्वरिषीध्वम्; 75 त्वाभावात् ढत्वाभावे - ववसिध्वे । एवम्- आसिक् ववलिवे, ववलिध्वे; अवलिवम् अवलिध्वम्; संवलिउपवेशने ” इत्यस्यायतन्या ध्वमि सिचि इटि " सो धि वा " षीवम्, संवलिषीध्वम्, लुलुविढ्वे, लुलुविध्ये; भलविद्वम्,
C
५३