Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 467

[ द्वितीयोल्लासे न्यायः २५ ]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
सारं यत्र सम्पूर्णस्य धातोर्द्वित्वं भवति तत्रैव सन्वद्भावो दीर्घश्व | तयोः प्रवृत्तिः, तत्रैकस्वरस्यांशस्यैव द्वित्वविधानादिति माधवस्य
भवतः । अनेकखराणाम् 'ऊर्णु- अर्थापि चकास' प्रभृतीनां धातूनां चन सम्पूर्णस्य द्वित्वमिति तत्र सन्वद्भावो दीर्घश्च न भवतः । द्वितीयव्याख्यानुसारं चोर्णोतेदार्थोऽर्थापयतेश्च दीर्घ सन्वद्भावो | हस्त एवेति सर्वं कारिकाभिः संगृहीतं सिद्धान्तकौमुद्यां दीक्षितेन, तथा हि
मतम् । एवं च 'चकास्' धातोः, अर्थमाचष्ट इत्यर्थेऽर्थशब्दाण्णावात्वे वागमे चार्थापिधातोः, ऊर्णोतेश्चेत्येवंविधानामनेकस्वराणां ण्यन्तानां हे कृत्स्ना प्रकृतिर्न द्विरुध्यत इति न तत्र दीर्घत्वं सन्वद्भावश्च प्रवर्त्ततेः किन्त्वस्मिन् माघवाभिप्रेते 45 व्याख्याने समाश्रिते "सम्वलघुनि चङ्परे ऽनग्लोपे" [ पा० सू० " संज्ञायाः कार्यकालत्वादङ्गं यत्र द्विरुच्यते । ७. ४. ९३. ] इति सूत्रे महाभाष्ये 'अजजागरत्' इत्यत्र तत्रैव दीर्घः सन्वच नानेका त्रिति माधवः ॥ सन्वद्भावमाशङ्कय णिपरकलघोर्गकाराकारस्य मध्यस्थितेन 'जा' चकास्त्यर्थापयत्यूर्णेत्यादौ नाङ्गं द्विरुच्यते । इत्यनेन व्यवधानात् समाधानं कृतं तद् विरुध्येत, 'जागृ’किन्त्वस्यावयवः कश्चित् तस्मादेकाश्विदं द्वयम् ॥ धातोरप्यनेकस्वरत्वेन तत्र माधवव्याख्यानरीत्या सन्वद्भावस्य 50 वस्तुतस्यावयवो योऽभ्यास इति वर्णनात् । प्राप्तेरभावेन शङ्का समाधानयोरुभयोरनालम्बनत्वापत्तेस्तत्र ऊण दीर्घोऽर्थापयतौ द्वयं स्यादिति मन्महे || कृत्स्नस्याङ्गस्य [ संपूर्णायाः प्रकृतेः ] द्वित्वाभावात् । तथा चात्र चक्रास्तौ तूभयमिदं न स्यात् स्याच्च व्यवस्थया । न कार्यकालपक्षेण व्यवहारो भाष्यकृदभिमत इति यथोद्देशपक्षपेर्विशेष्यं सन्निहितं लघुनीत्यङ्गमेव वा ॥ " माश्रित्याह-वस्तुतोऽङ्गस्यावयव इत्यादि । अयमाशयः - अङ्गस्येत्यइति व्याख्याविकल्पस्य कैयटेनैव वर्णनात्” इति । अस्या वयवषष्ठी, न कर्मषष्ठी तथा चाङ्गावयवस्य [ प्रकृत्यवयवस्य 55 यमाशयः-अस्मिन् शास्त्रे कार्यकाल संज्ञा- परिभाषम् इत्येकः अभ्याससंज्ञकस्य [ द्विरुको पूर्वस्य ] इत्यर्थो लभ्यते । ततोर्णुपक्षः, तस्य च 'संज्ञा च परिभाषा चोभ कार्यप्रदेशके ' इत्यर्थः भ्रातोर्ण्यन्तस्य के 'नु' इत्येकदेशे द्विरुक्तेऽपि दीर्घस्य प्रवृत्तिरिति तथा चास्मिन् पक्षे तत्तत्कार्यविधिप्रदेशेषु संज्ञाशास्त्रस्य पारे- औणूंनवदिति रूपम्, सन्वत्त्वस्य चेह प्रयोजनमेव नास्ति, भाषाशास्त्रस्य चोपस्थितिर्भवति । *यथोद्देशं संज्ञा - परिभाषम् तत्प्रयोजन भूतस्येत्त्वस्यात्रा प्राप्तेः द्वित्वे पूर्वस्याकारस्याभावात् । 20 इति च पक्षान्तरम् । उद्देशाः - संज्ञाशास्त्र - परिभाषाशास्त्रयोः पाठ अर्थमाचष्ट इत्यर्थे णिचि आत्वे प्यागमे च डे परे तदेकदेशस्य 60 प्रदेशाः, तानतिक्रम्य न तिष्ठतीति यथोद्देशम्, संज्ञाशास्त्रं द्वित्वेऽपि सन्वद्भावदीर्घौ भवत एवेति 'आत पत्' इति रूपं परिभाषाशास्त्रं च स्वप्रदेशे स्थितमेव तत्तद्विभ्यपेक्षितं स्वं स्वमर्थं भवति । परं त्वत्र पक्षे 'चकास्' धातोर्ण्यन्तस्य के विशेषः, स समर्पयतीति तदर्थः, अस्मिन् पक्षे च कार्यप्रदेशेषु संज्ञा-परि- चायम्- 'लघुनि चङ्परे' इत्ययमंशः कैयटेन द्विधा व्याख्यातः, भाषाशास्त्रविधेयांशस्यैवोपस्थितिर्न तु कृत्स्नस्य शास्त्रस्येति स्थितिः । 'चङ्परे' [ 'उपरे' ] इत्यनेनान्यपदार्थतया लब्धस्य 'नौ' इत्यस्य 25 सन्वद्भावविधाय के “सन्वलघुनि चङ्परेऽनग्लोपे " [ पा० सू० सन्निहितं 'लघुनि' इत्येत् पदं विशेष्यम्, तथा च चङ्परे णौ 65 ७. ४. ९३. ] इति सूत्रे, दीर्घविधायके “दीर्घो लघोः " [ पा० [ ङपरे णौ ] यलघु तत्परो योऽङ्गावयवोऽभ्यास इत्यादि प्रथमसू० ७. ४. ९४. ] इति सूत्रे च तत्रत्य्[ पाणिनीयमतस्थ] प्रक्रि- व्याख्यानम् | अङ्गमेव [ प्रकृतिरेव ] वा जेर्विशेष्यम्, तथा च यानुसारम् ‘अङ्गस्य' [ प्रत्यये परतः प्रकृतिभूतस्य ] 'अभ्या- चङ्परे णौ यदङ्गं [ या प्रकृतिः ] तस्य योऽभ्यासो लघुपर सस्य' [ द्वि पूर्वस्य ] इति च पदद्वयमनुवृत्तम् पदद्वयमपि च इत्यादि द्वितीयं व्याख्यानम् [ इदं च व्याख्यानद्वयं सिद्धान्त30 संज्ञाबोधकम्, तत्र 'अभ्यासस्य' इति संज्ञाबोधकपदसम्बन्धेन | कौमुद्यामपि प्रदर्शितम् ] इति पक्षद्वयेन सन्वद्भावो दीर्घश्च 70 अभ्याससंज्ञाविधायकं “पूर्वोऽभ्यासः " [ पा० सू० ६.१.४.] 'चकास' धातोर्ण्यन्तस्य न स्यात् स्याच्च, यतः प्रथमे व्याख्यानेऽत्र इति सूत्रं कार्यकालपक्षे सन्निहितम्, ततश्च 'अङ्गस्य' इति पद- तयोर्न प्राप्तिर्डपरे णौ लघोरभावात्, द्वितीये व्याख्याने चाभ्या सहितस्य सन्वद्भावविधायकस्य सूत्रस्यार्थ एवं सम्पद्यते - अङ्गस्य सस्य [ द्वित्वे पूर्वस्य ] लघुपरत्वादुभयोः प्राप्तिरिति 'अचचये द्वे उच्चारणे तयोः पूर्वोऽभ्याससंज्ञः, स सन्वद् भवतीति । कासत् ' ' अचीचकारात्' इति रूपद्वयम् ॥ प्रकृतमनुसरामः35 तत्र कृदन्तस्योच्चारणशब्दस्य योगे 'अङ्गस्य' इति कर्मणि षष्टी, न खमते नित्यत्वादयः पूर्वं प्रवृत्तौ स्वरादित्वापत्त्या दीर्घाप्राप्या- 75 त्ववयवषष्ठी कारकविभक्तेर्बलवत्त्वात् । अङ्गं च प्रत्यये परतः । ऽचीकरदित्यादिरूपाणामसिद्धयाऽस्य न्यायस्यान्तिमोंऽरा आवश्यक कृत्स्नमेव प्रकृतिरूपं न तु तदेकदेशः, ततश्च कृत्स्रम यन्त्र एव, और्जुनचदित्यादौ च दीर्घो मा भूदेतदर्थमत्रास्वरादित्वद्विरुच्यते तत्रैव सन्वद्भावो दीर्घश्व भवतः, न त्वेकदेशमात्रस्य । ग्रहणस्यावश्यकत्वात् । 'इय्' विधायकशास्त्रं च [ "धातोरिवर्णस्येद्वित्वे सति । एवं च प्रकृतेरेकस्वरत्व एव कृत्स्नायाः प्रकृतेर्द्वित्व- युव्० ” २ १५०.] वृद्धिविधायकशास्त्रस्य [ " खरादेस्तासु ” 40 संभावना तत्रैव च तयोः प्रवृत्तिः, अनेकस्वरासु प्रकृतिषु च न । ४. ३. ३१.] इत्यस्यापेक्षया पूर्वमिति तस्यैतदपेक्षया सर्वथा 80
|
}
10
15
१५१