Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 406

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायौ ५१,५२ ]
*आगमात् सर्वादेश* ॥५१॥
ज्ञापकं च ओणे+दित्करणम् , तद्धि मा भवान् ओणिणदित्यत्र 40 ता---पूर्वन्यायेनागमसामान्यस्यादेशसामान्यापेक्षया बल- । प्राप्तस्योपान्त्यहस्वत्वस्य निषेधार्थ कृतम्, हस्व विधायके वृत्त्वमुक्तम् , अनेन च न्यायेनादेशविशेषस्य सामान्यत आग- "उपान्स्यस्यासमानलोपिशास्वृदितो".२.३५.] इति मापेक्षया बलवत्त्वं बोध्यत इति पूर्वन्यायापवादोऽयमिति प्राची सूत्रे ऋदितः पर्युदासेन तत्रोपान्त्यहस्वो न भवति, किन्तु तन्न रीतिमनुसृत्य व्याख्यातम् । अत्रेदं विचार्यते-'प्रियतिसृणः' कृताकृतप्रसङ्गित्वेन नित्यत्वात् पूर्वमेव "स्वरादेद्वितीयः" इत्यादौ नागमात् पूर्व तिस्रादेशसिद्धिरेतल्यायप्रयोजनम् , तत्र [४. १.४.] इति द्वित्वे ओकारस्योपान्त्यत्वाभावेन हस्वा-45 पाठकृतपरत्वेन तिस्रादेशः सिद्ध एव । न च पूर्वन्यायेनादेशा- 'प्राप्तेस्तनिवारणार्थमृदिकरणं व्यर्थमेव, व्यर्थ सद् ऋदित्करणम् पेक्षयाऽऽगमस्य प्राबल्यं बोधितमिति न परत्वमिह व्यवस्थापक : 'अनित्योऽप्युपान्त्यबस्वो द्वित्वात् प्रागेव स्यात्' इति ज्ञापयति ।
स्यादिति वाच्यम्, तस्य न्यायस्यानित्यत्वस्य पूर्वन्यायव्याख्या- तेन च स्वांशे चारिताथ्यं द्वित्वात् प्राक् प्राप्तस्योपान्त्सहस्वस्य 10वसरे न्यासमन्याशयमनुरुध्य प्रदर्शितत्वात् । न च कृताकृत- | निवृत्त्या । फलं च मा भवान् अटिटदिति सिद्धिः, तथा हि-तत्रापि
प्रसङ्गित्वेन नागमस्य नित्यत्वमिति नित्यस्य परशास्त्रापेक्षया बल- | 'आर्टि' इति ण्यन्तस्य ङपरे णौ हस्वात् पूर्व यदि द्वित्वं स्यात 50 वत्त्वमिति नागम एवं पूर्व स्यान्न तिस्रादेश इति वाच्यम्, तदा तर्हि आकारस्योपान्त्यत्वाभावे हस्वाप्राप्तीमा भवान् आटिटदिति नास्य न्यायस्य पूर्वन्यायापवादत्वं स्यात्, किन्तु *परान्नित्यं | रूपं स्यात् , ज्ञापिते चोपान्त्यहस्वस्य द्वित्वात् प्राक प्रवर्तने
बलबत्* इति न्यायापवादत्वमेव वक्तव्यम्, न च तावतैव । रूपं मा भवानटिटदिति सिद्धयति । एतच्याथाभावे तु परत्वादेव 15 निस्तारः, तस्मिन् न्याये बाधितेऽपि पूर्वन्यायप्राप्तागमबलवत्त्वस्य द्वित्वात् पूर्वमुपान्त्यहस्वः प्रवर्तेतैवेति मा भवान् ओणिणनिवृत्त्यर्थं तदनित्यत्वाश्रयणमपि कर्त्तव्यं स्यात् , तथा च पूर्व-दित्यत्रोपान्त्यहस्वन्यावृत्त्यर्थमोणेदिकरणं सार्थकमेवेतिक न्यायापवादतया तदने लेखनमप्रासङ्गिकं स्यादिति न कोऽपि | ज्ञापकत्वासम्भवः । तथा चैतन्यायाशङ्कयैवौणेदित्करणं पन्थाः समीचीन इति चेत् ? सत्यम्-पूर्वन्यायापवादत्वमेवा-कृतमित्येतस्यायस्य सस्वमनुमापयति। मा भवान् ओणिणत् मा स्यास्तु; न्यासग्रन्थे 'द्वयोः कुलयोः' इत्यत्र पूर्वन्यायाप्रवृत्त्युक्त्यैक- | भवान् भटिटदित्युभयत्रोपान्त्यहस्वकृतविशेषस्य स्फुटप्रतिपत्तये 20 देशादेशविषयेऽनित्यत्वसिद्धावपि सर्वादेशविषयेऽनित्यत्वस्या- | भवानिति पदं मध्ये प्रयुक्तमिति । उदाहरणं चास्य युष्मानसिद्धत्वात् । न च नित्यत्वान्नागमः स्यादिति वाच्यम् , शब्दा- | स्मान् वा आचक्षाणेनेति विग्रहे 'युष्या, अस्था' इति, अत्र 60 न्तरप्राप्त्या नागमस्यानित्यत्वात् । *कृताकृतप्रसङ्गिनित्यत्वस्वत् | पराभ्यामपि त्वमाभ्यां प्राक् "टायोसि यः"[२.१.७.] इति *शब्दान्तरस्य प्राप्नुवन् विधिरनित्यो भवति* इत्यस्यापि न्यायस्य | मस्य यत्वं सिद्धम् , तथा हि-अत्र युष्मदस्मयां णिजि "त्र्यन्त्य
भाष्यकृदादिसम्मतत्वात् । पूर्व हि "प्रियत्रि' इत्यस्य नागमः | स्वरादेः" [७.४. ४३.] इति 'अद्भागस्य लुकि धातुत्वात् 25 प्राप्तः पश्चात् 'प्रियतिस्' इत्यस्येति शब्दान्तरप्राप्तिः स्पष्टा तस्य । | विपि "अप्रयोगीत्" [१.१.३७.1 इति तल्लकि "णेरनिटि"
वस्तुतस्तूक्तरीत्या नित्यत्वस्याव्यवस्थापकत्वानिर्णयेऽपि तिस्रादेश- ४.३.८३.1 इति णिजलुकि नामरयेन टाप्रत्यये "स्व-मौ65 स्यान्तरङ्गत्वमेव तस्य पूर्वप्रवृत्ती व्यवस्थापकत्वं भविष्यति । न च । प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन" [२.१.११.1 इति ल मादेशी कथं तस्यान्तरङ्गत्वमिति शङ्कथम्, नाम्यन्तस्य नपुंसकस्य हि ! "टाड्योसि यः" २.१.७.1 इति यत्वं च समकालमेव आमूवर्जे स्यादौ स्वरे परे नागमो विहित इति तस्याधिकापेक्षत्वेन
प्रामुतः, तत्र यद्यपि व-मादेशो परौ तथापि यादेशस्य कृताकृत30 बहिरङ्गत्वम्, तिस्रादेशस्य च त्रिशब्दस्यादिप्रत्ययोभयमात्रनिमि
प्रसङ्गित्वेन नित्यत्वाद् यादेश एव भवति । यद्यपि त्व-मादेशात त्तत्वात् । तथा च द्वयोः कुलयोरितिवत् परत्वादन्तरङ्गत्वाच्च |
पूर्व 'युष्म अस्म्' एतयोर्मस्य यादेशः, त्व-मादेशयोः कृतयोस्तु 70 व्यवस्थायाः कर्तुं शक्यत्वेऽपि न्यायाश्रयण प्रपश्चार्थमेवेति
| तयोरकास्येति शब्दान्तरप्राप्त्या यादेशस्य न नित्यत्वमिति विभावनीयम् ॥ ५१॥
कथयितुं शक्यते तथापि क्वचित् कृताकृतप्रसङ्गित्वमात्रेणापि
नित्यत्वमिति पक्षमाश्रित्योदाहरणसंगतिरास्थया । इति प्राचां *परान्नित्यम् ॥५२॥
वृत्तिकृतामाशयः । स्वमतं तु विवरगे स्पष्टम् ॥ ५२ ॥ 35 सि०..बलवस्वप्रयोजक तत्तत्प्रातिस्विकरूपमुक्त्वा सम्प्रति प्रकारान्तरेण बलवत्त्वं दर्शयितुमुपक्रमत एतदादिन्यायेन ।
*परान्नित्यम् || ५२॥
75 तत्र "स्पर्धे" [७.४.११९.1 इति परिभाषया पाठकृत- तल---नित्यमपि द्विवचनं प्रबाध्योपान्त्यहस्वः प्रथमं स्यादिति परत्वस्य बलवत्त्वं प्रतिपादितमिति तदपेक्षयापि नित्यस्य बल- ज्ञापनार्थ कृतेनोणेर्ऋदित्करणेनायं न्यायो ज्ञाप्यत इति वृत्तौ वत्त्वबोधकोऽयं न्याय इति तत्परिभाषाऽपवादत्वमस्य । अत्र | प्रदर्शितम् । तत्रेदं विचार्यते-ओणे-दित्करणस्य वैयर्थ्य कथम्?