Page Text
________________
[प्रथमोल्लासे न्यायाः ४९,५१] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
८९
सू० ७.२. ११२.] इति सूत्रस्य यद्यपि लोपापेक्षया परत्व- युक्त इत्यवधेयम् । यद्यपि समासान्तागमसंज्ञाज्ञापकगणनञ्-40 मस्ति, तथापि 'आदिवृद्धिरन्त्योपधावृद्धी बाधते' इत्यनुशति कादि-निर्दिष्टान्यनित्यानि इति पूर्वव्याख्यातन्यायानुसारमागमस्याप्यगणे पुष्करसच्छब्दपाठेन ज्ञापितत्वाद् दोषापहारः । तथा च नित्यत्वमिति कथयितुं शक्यते, तथापि तस्यापि न्यायस्यानित्यसामान्यतः खरादेशबलवत्वज्ञापने दोषसद्भावाद् विशेषतोऽपि त्वमिति तच्यायव्याख्यावसर एवोक्तत्वेन, अस्य च कृताकृतज्ञापने स्वाशे चारितार्थ्याभावाच्च नायं न्यायो ज्ञापन महतीयेव : प्रसङ्गित्व प्राप्तनित्यत्वस्य न व्याधातः । अपवादत्वं चाप्यस्येत्युक्तविचारसरणावधिरोहतीति ।। ४९ ॥
मेवेति न न्यायस्यास्यावश्यकता तथापि समाश्रयणीय इत्युक्तमेव । 45
पाणिनीये च तत्रे नायं न्यायो दृश्यते, परत्वादिनैव तत्र *आदेशादागमा* ॥५०॥
व्यवस्था कृता, अस्ति चागमशास्त्रानित्यत्वबोधको न्यायस्तत्रापि सि०-विशेष्यानुरोधेन बलवानिति सम्बध्यते । आदेशा- प्राचीनैः समाश्रितः, परं तु नागेशादिभिर्भाष्यानुक्तत्वात् खण्डित ऽऽगमयोः समकालप्राप्तयोरतुल्यबलयोरपि सतोरादेशापेक्षया
" । इति नासौ प्यागमदौर्बल्यबोधनायालम् , अनाश्रयणे च प्रकृत105गमस्यैव बलवत्वविधायकोऽयं न्यायः । तथा च अर्पयतीत्यत्र :
। न्यायस्य द्वयोः कुलयोरित्यादीनामाञ्जस्येन सिद्धिरिति ॥५०॥ 50 अधातोर्णी "नामिनोऽकलिहले" [५.३.५१.] इति वृद्धिः “अर्ति-री-ब्ली-ही-कुयि-क्ष्माययातो पुः" [४. २.२१.] *आगमात् सवोदेश:* ॥५१॥ इति वागमश्च प्रामुत इत्यनेना देशरूपवृद्धयपेक्षया वागमस्य सि०----बलवानिति विशेष्यानुरोधेन सम्बध्यत इति
बलवत्त्वबोधनात् प्वागमे कृते "पुस्पौ" [ ४. ३. ३.] इति समानं पूर्वेण ! पूर्वन्यायेन सामान्यत एवादेशापेक्षयाऽऽगमस्य 15 गुणरूप आदेशो भवति । अस्य वाचनिकत्वमेव, ज्ञापकान्तरा- प्राबल्यं बोधितमिति 'तिसृ'रूपसर्वादेशस्य नागमापेक्षया
भावात् । अर्पयतीत्यादिसिद्धयर्थं यनान्तरस्याकरणादस्य च : दौर्बल्यं प्राप्तमिति तद्वारणायायं न्याय आश्रित इति पूर्व 55 न्यायस्याचार्यायेषु पठितवादाचार्यवचनमेवात्र प्रमाणम् । न्यायापवादत्वमस्य न्यायस्य । अत्र च ज्ञापकम् "ऋतो रः कचिचलक्ष्यानुरोधादयं नाश्रीयते, यथा द्वयोः कुलयोरित्यत्र स्वरेऽनि" [२. १. २.] इति सूत्रस्थमनीति पदम् , तेन हि द्विशब्दादोसि "भा द्वेरः" [२.१.११.1 इत्यदादेशे । तित्रादिऋतो रादेशविधी नकारविषयवर्जन क्रियते, न च 20"अनाम-स्वरे नोऽन्तः" १.४.६४.1 इति नागमे च तित्रादीनां कदापि नकारादिस्वरपूर्वत्वं सम्भवति, 'प्रियतिसृणः
प्राप्ते परत्वादन्तरङ्गत्वाच्चादादेश एव भवति, न नागमः। कुलात्' इत्यादौ हि पूर्व स्यादौ प्रत्यये परे पूर्वन्यायबलात् 60 एतच "अमाम्स्वरेनोऽन्तः" इति सूत्रन्यासेऽपि स्पष्टमुक्तम् । तिस्रादेशापेक्षया नागमस्य बलवत्त्वेन नागमे कृते तद्व्यवधान च तत्रानेन न्यायेन नागमं प्रसज्य परत्वादन्तरङ्गत्वाच्च : नाञ्च स्थादिप्रत्ययपरत्वाभावेन तिस्त्रादेशाप्राप्तेः । न चागमस्य तत्समाधानं कृतमिति नेदं स्वतो न्यायाप्रवृत्तिस्थलमिति स्वाङ्गत्वन*
शनि स्वाङ्गत्वेन * स्वाङ्गमव्यवधायि * इति न्यायेन कथं तत्कृतं 26 वाच्यम्, न्यायस्यास्य वाचनिकत्वेन शास्त्रान्तरसाधारण्येन : व्य
येन व्यवधानमिति वाच्यम्, नागमो हि 'प्रियत्रि' इति समुदायशास्त्रान्तरव्यवस्थानुसारमेव प्रवृत्त्यप्रवृत्तिनिरूपणमस्येति न्यास- स्याङ्गम्, तिस्रादेशश्च तदवयवभूतत्रिशब्दस्य विधेय इति 65 ग्रन्थस्याशयात् । तथा च तेन न्यासग्रन्थेनास्य न्यायस्या
तन्निरूपितस्वाङ्गत्वस्य नागमेऽभावेन व्यवधायकत्वाक्षतेः, नित्यत्वमेव दृढीभवति । न्यायानां स्थविरयष्टिप्रायत्वेन
तथा च नकारादिस्वरविषये तिस्रादेरभावेन व्यावल्लाभादगत्यन्तराभाव एवाश्रयणमित्यपि तस्य न्यासस्याशयो वर्णयितुं :
नीति नकारपर्युदासो व्यर्थः सन् न्यायममुं ज्ञापयति । ज्ञापिते 30 शक्यते । इह चानाश्रयणेनैव लक्ष्यसिद्विरिति बोध्यम॥५०॥ चात्र न्याये सर्वादेशस्य तिसृरूपस्य नागमापेक्षया पूर्व प्रवृत्ती
तत्सम्बन्धिन ऋकारस्य रादेशाभावायानीति पर्यदासस्य 70 *आदेशादागमः ॥५०॥
सार्थक्यम् । ननु नागमापेक्षया तिस्रादेशस्य परत्वेन तक-यद्यप्यर्पयतीत्यनान्यत्र वा प्वागमस्थले सर्वत्र वृद्धेः : परत्वादेव तिस्रादेशः स्यादिति नार्थोऽनेन न्यायेनेति वाच्यम् , प्राप्ती सत्यामेव प्वागमो विधीयत इति येन नाप्राप्तौ यो नागमस्य तिस्रादेशात् पूर्व तस्मिन् कृते च प्राप्तिरिति तस्य विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवति" इति न्यायेन बृद्धयादेशस्य कृताकृतप्रसङ्गित्वेन नित्यत्वात् * परान्नित्यं बलबत् * इति 35 बाधक एव प्वागम इति, वृद्ध्यादेशे कृतेऽकृते च प्वागमस्य न्यायाद् नागम एव स्यादिति तद्वारणस्य न्यायं विनाऽसम्भ-75 प्राप्तिः स्थानिवद्भावेनेति कृताकृतप्रसङ्गित्वेन नित्यत्वमपि प्वाग- 'वात् । कृते च तिस्रादेशे यद्यपि परत्वाद् रादेशः ग्रामोति मस्येति च तद्विधानार्थ नास्य न्यायस्यावश्यकता, तथापि तथापि भनि' इति विषयसप्तम्याश्रयणाद् रादेशप्राप्तिसमये *मित्रवदागमः* *शत्रुवदादेशः* इति स्वभावसिद्धन्यायानुगृही. 'नागमस्य प्राप्तिरस्तीति तद्विषयतायां रादेशाप्रवृत्तिर्भवति । अयं तोऽयं न्याय इत्याचार्यायमध्ये पठितः प्राप्तिसत्त्वेनेहाप्याश्रयितुं च न्यायः केनापि न बाध्यते इति स्थिर एव ॥ ५१ ॥
१२ न्यायसमु०
*
.
| SR No. | 008410 |
| Book Title | Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2 |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Lavanyasuri |
| Publisher | Jain Granth Prakashak Sabha |
| Publication Year | |
| Total Pages | 580 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Grammar |
| File Size | 19 MB |