Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 398

८२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायौ ४४,४५] mmmmmmmmmmmmmmmmmm रूपातिदेशेनापहारे-द्वित्वे कृते पुनः प्राप्ते गुण-वृद्धी बाधित्वा- *वार्णात् प्राकृतम्* ॥४४॥ अन्तरङ्गत्वात् समानदीर्धापत्तेः । न च ए-ऐ-ओ-औशब्देभ्य त०-पूर्वन्यायै धधर्मनित्यत्वादिनिमित्तकं बलवत्त्वमुक्तम् , आचारक्लिवन्तेभ्यः परोक्षायामियाद्यर्थ सूत्रमावश्यकमिति । अनेन न्यायेनाभ्यन्तरनिमित्तकं बलवत्वं व्याख्यायते । तत्र वाच्यम्, उक्तभाष्यादिप्रामाण्येन तेषामनभिधानात् । एवं च । वार्णादित्यस्य वर्णत्वावच्छिन्नोद्देश्यताकादित्यर्थः, प्राकृतमित्यस्य 5 सम्पूर्णसूत्रस्यैव ज्ञापकतोचिता न केवलम् 'अस्वस्वर'ग्रहणस्य । प्रकृतित्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकमित्यर्थः । अयं च न्यायः 45 यद्यपि पाठप्रथमासिकान्तस्थे महाभाष्ये-"यदयम् "अभ्यास- प्राकृत-वार्णयोः समान कार्यित्व एव प्रवर्तते, समानकार्यित्वं च स्थासवणे" [६.४.७८.] इत्यसवर्णग्रहणं करोति" इति वार्णशास्त्रीयस्थानिता समानाधिकरणस्थानिताकत्वं प्राकृतशास्त्रे। ग्रन्थेनासवर्णपदसमानार्थकस्य 'अस्वस्वरे' इत्यस्यैव ज्ञापकता यथा-वेंगधातोः परोक्षाया अतुसि 'ऊवतुः' इति भवति, तत्र
लभ्यते, तथापि “नान्तरेण गुण-वृद्धी असवर्णपरोऽभ्यासो: 'उ+उ+अतुस्' इति स्थिते दीपेशास्त्रीयस्थानितोभयेकारनिष्ठा, 10[ द्विस्वे पूर्वः] भवति" इति तदुपपादनग्रन्थेन सम्पूर्णसूत्रस्यैव । सा च परोकारनिवाऽपि. उभयोः पृथगेव स्थानित्वात. तत्समा-50
ज्ञापकता समायाति । न च निमित्ताऽपाये नैमित्तिकस्याप्य- ! नाधिकरणा स्थानितोवादेशनिरूपिता. तनिस्पकरबमवादेशशास्खे पायः इति न्यायसमानफलकेन अकृतव्यूहाः शाब्दिकाः* ' इति लक्षणसमन्वयः । पर्यायनिवेशाद दीधायस्थानितोभयो इति न्यायेनेयेपेत्यादौ समानदीर्घाप्राप्तिः, यदि दी? न स्यात् । कारसमुदायनिष्ठा, उवादेशशास्त्रीयस्थानिता च परोकारनिष्ठेति तर्हि गुणः स्यादिति संभावनायाः सत्त्वेन निमित्तविनाशशङ्कया
मत्तविनाशशकया । समानस्थानिकत्वस्य न क्षतिः । ननु त्वं स्त्रीत्यत्र 'त्व+अद्-अम्' 16 सवर्णदीर्घाप्राध्या चास्य सूत्रस्य सार्थक्यसत्त्वेन कथं सम्पूर्ण- - इति स्थितेऽन्तरत्वादकारलोपे कृते "शेषे लुक" |२.१.८.] 55 सूत्रस्य ज्ञापकतेति वाच्यम् , *निमित्ताऽपाये*इति न्यायस्था-1,
तन्यायस्या- | इत्यस्य शेषस्य [मन्तादवशिष्टस्य ] लुगित्यर्थे शेषस्य लोपेऽदन्तसत्त्वात्, सत्वे वा पूर्वोक्तज्ञापकतापरभाष्यादिप्रामाण्येन | त्वाभावादाप न भवतीति सिद्धान्तकौमुदीग्रन्थो विरुध्येत यत्रान्तरङ्ग कार्यप्रवृत्तियोग्यकालोत्तरमेव तन्निमित्तविनाशक- |
शेषलोपीयाकारलोपीयस्थानितयोरपर्याप्याऽकारनिष्टत्वेन समाबहिरङ्गविधेः प्राप्तिस्तत्रैव तम्यायप्रवृत्तिस्वीकाराच" इत्या
नस्थानिताकत्वेनानेन न्यायेन पूर्वमकारलोपे आपो दुर्वारत्वादिति 20 द्याहा भय च न्यायो वार्ण-प्राकृतशास्त्रयोःसमानस्थानिताकत्व
चेत् ? न-वाणशास्त्रीयस्थानितासमानाधिकरणपर्याप्तस्थानिताक-60 एव प्रवर्तते, समानस्थानिताकत्वं च वार्णशास्त्रीयस्थानितावच्छे
| त्वस्यैव समानस्थानिताकत्वपदार्थतयाऽदोषात्, उचतुरित्यादी दकधर्मप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकधर्मावच्छिन्ना
वार्णदीर्घशास्त्रीयस्थानितापर्याप्तिः परोकारेऽपि, तत्रैवोवादेशस्थानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगिभूतस्थानिकत्वम् । अयमाशयः
नितायाः पर्याप्तः सत्त्वात् , त्वमित्यादावलोपीयस्थानितापर्याप्तिः वार्णशास्त्रीयस्थानितावच्छेदकधर्मप्रतियोगिताकपात्यनुयोगि-1
परोकारे, तत्र शेषलोपस्थानितापर्याप्तेरभावात् । यत् तु समान25 तावच्छेदकीभूतो धर्मः प्राकृतशास्त्रीयस्थानितावच्छेदकधर्म
निमित्तकत्वरूपसमानाश्रयत्वे एवैषेति, तन्न-न्यायस्वीकारेऽप्यूव- 65 प्रतियोगिताकपर्यास्यनुयोगितावच्छेदकधर्मश्च एको यन्त्र तत्र |
तुरित्याद्यसिद्धः, तत्र दीर्घस्य परोकारनिमित्तकत्वात् , उवादेशस्य समानस्थानिताकत्वमिति । यथा-'इयाय' इत्यत्र वार्णशास्त्रं
चाकारनिमित्तकत्वात् , तयोः समानानिमित्तकत्वाभावात् । "समानानां तेन दीर्घः" [१. २. १.] इति तदीया !
व्याख्यानादिह प्रकृतिपदेन धातुरूपप्रकृति रेव गृह्यत इत्युक्तं वृत्तौ । स्थानिता पूर्वपरोभयेति त्रितयनिष्ठा, स्थानितावच्छेदकी
पाणिनीयतत्रे च सामान्यतो नाम-धातूभयोरेव प्रकृतित्वेन 30 भूतो धर्मों यथा पूर्वस्वं परत्वं द्वित्वं च, तथा परत्वमपि ।
ग्रहणम् “खरितो वाऽनुदात्ते पदादौ" [पा० सू० ८.२. ६.] 70 तादृशपरत्वप्रतियोगिताकपर्याप्यनुयोगितावच्छेदको धर्म ।
इति सूत्रे महाभाष्ये 'कुमार्य इत्यादावस्य न्यायस्य प्रवर्तितत्वात्, इकारवृत्तिस्तब्यक्तित्वरूपः, तद्धर्मावच्छिन्नानुयोगिताक
। तेन च नाम्रोऽपि प्रकृतिपदेन ग्रहणमिति स्पष्टमेव । धातोस्तु पर्याप्तिामित्वप्रतियोगिताका, तादृशप्राप्तिप्रतियोगिभूतो
प्रकृतित्वेन ग्रहणमिति चैतच्यायज्ञापकेनैव लब्धमित्युभयग्रहणधर्मो नामित्वम् , तद्धर्मावच्छिन्नस्थानिताकत्वं "नामिनोऽक- |
मुचितम् । अन्यच्चास्य ज्ञापकादिविषये वृत्तावेव विवेचितमिति 35 लिहले"[४.३. ५१.] इति सूत्रस्येति लक्षणसमन्वयः। नेह विवियत इति ॥ ४४ ॥ यत् तु-समाननिमित्तकस्वरूपसमानाश्रयत्व एवार्य न्यायः । .... प्रवर्तत इति केचिदाहुः, तन्न-ज्ञापितेऽपि इयायेयेषेत्याद्यसिद्धेः *वृद् वृदाश्रयं च* ॥ ४५ ॥ सूत्रवैयर्थ्यस्य तदवस्थत्वाञ्च, इयायेत्यादौ हि परेकारनिमित्त- सि०-सस्वरान्तस्थायाः स्थाने विधीयमाना इकारोकत्वं दीर्घस्य, प्रत्ययनिमित्तकत्वं वृद्धेरिति तयोः समाननिमित्त- कारारा वृदितिशब्देन व्यवह्रियन्ते । तच्च स्वतो वर्णस्य 40 त्वाभावः सुतरामेवेति किमधिकेन परिष्करणेनेति ॥४४॥ | स्थाने विधीयमानत्वादू वार्णमेव, तदाश्रितं च दीर्घादिकार्य
75