Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 399

[प्रथमोल्लासे न्यायौ ४५,४६ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnneinnamononano
मपि वर्णाश्रितत्वाद वार्णमेव । तस्य च पूर्वन्यायरीत्या प्राकृत- अभ्याससंप्रसारणस्यावकाशः-इयाज, उवाप, हलादिशेषस्यावकार्यापेक्षया दौर्बल्यमुचितमित्यनेन न्यायेन तस्य प्राबल्यं
काशः-बिभिदतुः, बिभिदुः, इहोभयं प्राप्नोति-विव्याध, विव्यबोध्यते । स्वतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य पूर्वन्यायेन येन केनाऽपि धिथ । अभ्याससम्प्रसारणं भवति पूर्वविप्रतिषेधेन" इति । यथाकथविद् यद दौर्बल्यं प्राप्तं तदनेन निवार्यते सामान्यतो | ततो विप्रतिषेधखण्डकवार्तिकम्-"न वा सम्प्रसारणसम्प्रसारणा5 वृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य बलवत्त्वं बोधयता । प्रकृताऽपेक्षया
श्रयबलीयस्त्वादन्यत्रापि" इति । भाष्यम-"न वा वक्तव्यः । किं 45 स्वेवं व्याख्यातव्यम्-रवृत् तदाश्रयं च कार्य वार्णमपि प्राकृताद
कारणम् ? सम्प्रसारणसम्प्रसारणाश्रयस्य बलीयस्त्वादन्यत्रापि । बलवत् । यथा-उपपूर्वकात् 'श्वि'धातोः क्त्वाप्रत्यये तस्य यबा
संप्रसारणं सम्प्रसारणाश्रयं च बलीयो भवतीति वक्तव्यमन्यत्रापि, देशे "हस्वस्य तः पित्कृति" [४. ४. ११३.] इति तागमो
नावश्यमिहेव वक्तव्यम्" इति । ततोऽन्यानि तत्प्रयोजनानि "यजादि-वचेः०" [४.१.७९.1 इति वृच्चेत्युभयोः प्राप्ता
प्रदर्शितान्यन्यथा साधितानि च ! अत्रैव पुनरेवं शङ्कितं-"तदेत10 तागमः परः हस्तान्तप्रकृत्याश्रितत्वात् प्राकृतश्चेति पूर्वन्यायानु
दनन्यार्थ सम्प्रसारणं तदाश्रयं च बलीयो भवतीति वक्तव्यम् , 50 सारं बलवानपि वृता बाध्यत इति सस्वरान्तस्थायाः स्थाने
पूर्व विप्रतिषेधो वा वक्तव्यः, उभयं न वक्तव्यम् , उक्तमेवोभयेषां वृति उकारे कृते पुनः प्राप्तोऽपि तागमो वृदाश्रयेण
| ग्रहणस्य प्रयोजनम् , उभयेषामभ्यासस्य सम्प्रसारणमेव यथा "दीर्घमवोऽन्त्यम्" [४.१.०३.] इति दीर्पण बाध्यते,
स्यात्, यदन्यत् प्राप्नोति तन्मा भूदिति ।" इति । अयमाशयः
म्वृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य क्वचित् परत्वात् कचिन्नित्यत्वात् ततश्च ह्रस्वाभावात् तागमस्य प्राप्तिरेव नेत्युपशूयेति रूपं 15 सिद्धयति । अयं च न्याय ईशलक्ष्यानुरोधादेवावलम्ब्यते,
कचिच्चान्तरङ्गत्वादेव सिद्ध्या नान्यत्र तस्य न्यायस्यावश्यकता- 55
ऽस्ति, केवलं विव्याध विव्यधिथेत्यादिस्थले यवृतो व्यञ्जनस्यानान्यत् किज्जनात्र ज्ञापकमिति प्राञ्चः । नवीनास्तु नास्य
नादेखेंचश्च युगपत्प्राप्तो सत्यां पूर्व लुचः प्रवृत्तिश्चेदिष्टस्य यकारस्य न्यायस्यावश्यकतेति भाव्यादिग्रन्थैः प्रमाणयन्तीति प्रपञ्चितं
स्थाने खन्न स्यादिति दोषः प्राप्नोति, सोऽपि पाणिनीयमते विवरणे । लक्ष्यानुसारेणास्य स्वीकृतत्वपक्षे चास्य स्थिरत्वमेव
"लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्" [६. १. १५.] इति सूत्रे उभयेषां न चञ्चलत्वमिति ॥ ४५ ॥
ग्रहणेन यथा साध्यते तथा स्वमतेऽपि परत्वादेव व्यवस्थापयितुं 60 20 *वृद वृदाश्रयं च*॥४५॥
शक्यते । उपशूयेत्यादौ च यद्यपि पूर्वैाख्यातृभिस्तागमस्य त०-वृतः, तदाश्रयस्य-तमाश्रित्य विधीयमानस्य च प्राकृतकार्यत्वं हस्तान्तप्रकृत्याश्रितत्वात् रबृतश्च सखरान्तस्थादीर्घादेः कार्यस्य, प्राबल्यबोधकोऽयं न्याय इति तावत् स्पष्टमेव । श्रितत्वादु बार्णकार्यत्वमुक्तं तथापि तागमस्यैव केवलं हस्वरूपतत्रेदं विचार्यते-प्राबल्यप्रयोजक रूपमिह किं विवक्षितम् ? स्वराश्रितत्वाद् वार्णकार्यत्वं वृतश्च यजादिरूपप्रकृतिमुद्दिश्य
प्रवृत्त्वमिति चेत् ? किं तत् जातिरुपाधि ?, न तावजातिः- | विहितत्वात् प्राकृतकार्यत्वमिति पूर्वन्यायेनैव व्यवस्था सुशकेति 65 25 क्वचिदेकत्रानेका वैवरूपेणाश्रितत्वाभावात्, एकैकशः क्वचिदित्वं नास्य न्यायस्यावश्यकत्वमिति युक्तमुत्पश्यामः । ग्वृति कृते क्वचिदुत्वं क्वचिहत्वं च तिष्ठति नैकत्रेति नैतज्जातिः, न वोपाधिः, दीर्घ-तागमयोः प्राप्तौ दीर्घस्यानैमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रवृत्ती तस्यापि कन्चिदेकत्राश्रितत्वनियमात् । तथा च बलवत्ताप्रयोजक- | तागमप्राप्तिरेव नेत्युपश्येत्यस्य सिद्धिरित्येवंप्रकारेण सर्वेष्टसिद्धौ ख्या निर्णयान्न म्वृतो बलवत्त्वं व्यवस्थापयितुं शक्यते इति चेत् ? | नास्य न्यायस्यावश्यकतेति ॥ ४५ ॥ सत्यम्-खमते सखरान्तस्थायाः स्थाने विधीयमानानामिकारा
*उपपदविभक्तेः कारक- 70 30 दीनां प्रत्येक ग्वृदिति संज्ञेयवधारणात् , तथा च ग्वृत्त्वं प्रत्येकवृत्ति रूपमिति तेन रूपेणं बलवत्त्वं नियन्तुं शक्यत एव । परमते |
विभक्तिः ॥४६॥ चान्तस्थायाः स्थाने प्रयुज्यमानानामेषां सम्प्रसारणमिति संज्ञा,
सि०- बलवन्नित्यमनित्यात् [४१] इति न्याये पठितं यथा-"इग यणः सम्प्रसारणम्" [१. १. ४५.] इति
बलवत्पदं तदग्रिमन्यायेष्वनुवर्तमानमिह विशेष्यानुरोधात पाणिनीयसत्रेण विधीयते तद्वदिति भावः । पाणिनीयनये चैत- स्त्रीवविशिष्टरवेन योजनीयमित्युपपदविभक्तेः कारकविभक्ति35 च्यायस्थाने *सम्प्रसारणं तदाश्रयं च कार्य बलबतू* इति न्यायः | बलवतीति सम्बन्धः । उप समीपे उच्चारितं पदम्-उपपदं, 75 पठ्यते, स च भाष्यकारेणान्यथा तदीयलक्ष्यसिद्ध्या खण्डितः तन्निमित्ता विभक्तिः उपपदविभक्तिः, क्रियाजनकार्थक"लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्" [६.१.१७.] इति सूत्रव्याख्यावसरे। विभक्तित्वं कारकविभक्तित्वम् । "शक्तार्थ-वषह-नमः-स्वस्तितथाहि-तत्रैकदेशिवार्तिकम्-"अभ्याससम्प्रसारणं हलादिशेषाद् | | स्वाहा-स्वधाभिः" [२.२.६८.] इत्यादिसूत्रस्थ 'नमः' इत्यादिविप्रतिषेधेन" भाष्यम्-“अभ्यासस्य [द्वित्वे पूर्वस्य ] सम्प्रसारणं | पदानां हि स्वं रूपम्०* इति न्यायेन स्वरूपमात्रबोधकत्वम् , 40 भवति, हलादिशेषाद् [व्यञ्जनस्यानादेलचः] विप्रतिषेधेन ।। तेन च स्वरूपेण सह देवादीनां स्वद्योत्यक्रियाकर्मत्वं सम्बन्धः,80