Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 376

६०
न्यायासिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
morrowravina-rrrrrrn
- - -- - RArvonnovaranpornvrunawwarharur........
-marin
Mirrnran
nvr...
*सन्नियोगशिष्टानामेकापाये- पुंल्लिङ्गत्वस्य सद्भावात् । तत एकान्तप्राप्तमपि नत्वं निषेधुं 40
यद् यत्रो न कृतस्तज्ज्ञायते-दीर्घस्याभवने एतच्यायबलानत्वऽन्यतरस्याप्यपाया* ॥३०॥
मपि न भावीत्याशयैव ।" इति । अत्रेदमुच्यते-"लक्ष्ये कार्यसि—सं-समुच्चयेन, नियोगः-विधान-सन्नियोगः, तेन मदृष्ट्वा तदनुसारिलक्षणानुमान लक्ष्यैकचक्षुष्काणां कृते स्यादपि, शिष्टानि कथितानि-सन्नियोगशिष्टानि, तेषां मध्ये, एकस्य, 2.
लक्षणैक चक्षुष्काणामद्यतनानामस्मदादीनां कृते तु तन्नोचितम् , 5 अपाये-विनाशे सति, अन्यतरस्य-अवशिष्टस्यापि, सहवेत्यर्थः, 'अस्मदादयस्तु शास्त्रक्रदचनमनसरामः, तदभावे च लोकरीति-45 अपायः-विनाशः, इति सामान्यतो न्यायार्थः । यद्यप्यन्यतर
मेवानुसरामः, न तु लक्ष्यबलात् तादृशं वचनान्तरं कल्पयितुं पदसमभिब्याहारेण सन्नियोगशिष्टयोरिति द्विवचनमेव निर्देष्ट ,
ष्ट प्रभवामः । आचार्यव्यवहारेण-तादृशप्रयोगाणामाचार्यैः कृतयुक्तम्, द्वयोरेवेकस्य निर्धारणेऽन्यतरशब्दस्य प्रयोगादिति स्वेन च कल्पयितं शक्येताऽपि, यद्याचार्यैः स्वकीयप्रयोग
सन्नियोगशिष्टानामिति बहुवचनमनुचितमिति प्रतिभाति, स्वेन तदल्लेखः कृतः स्यात्, न चैवं तथा दृश्यते, ततश्च समु10 तथापि सन्नियोगशिष्टौ च सन्नियोगशिष्टौ च सन्नियोगशिष्टा:
चयार्थचकारयोगविधेयत्वमेवैकापायेऽन्यतरापायहेतुरित्यास्थे- 50 चेत्येवंरूपेण द्वित्वविशिष्टानां सन्नियोगशिष्टपदानां सहोक्ती
यमिति युक्तमुत्पश्यामः । आचार्यैर्वचनरूपेणास्य न्यायस्य पटिप्रस्तुतायामेकशेषेण सन्नियोगशिष्टानामिति बहुवचननिर्देश
तत्वं वाऽत्र प्रमाणमस्त्विति समाश्रयणीयम्" इति वरमप्रामाइति व्याख्याने दोषाभावः, विवेचयिष्यते चैतदन्यत्र, समु- ।
णिकज्ञापकान्तरकल्पनयेत्यलमतिगवेषणया । अनेन न्यायेन चयेन विहितघटकाम्यतरस्यापाये सम्भाविते तदुभयोरप्य-:
स्वभावत एवान्यतरस्याभावे इतरदापि निवर्तत इति प्रसक्ते सति 15 नुत्पत्तिः कर्तव्येति भावः। लोके युग्मजात्रादावेकस्याभावेऽपि तदन्यस्य सत्त्वदर्शनात् , सव्येतरविषाणयोरपि सहैव जातयो
गौणस्य निवृत्तौ मुख्यस्य न निवृत्तिरिति पक्षान्तरस्याग्रिमन्या-55 रेकस्य कथञ्चिद् विनाशेऽपरस्य सद्भावदर्शनाच तथैव शास्तयि यन प्रतिपादनादस्यानित्यत्वमित्यपि लभ्यते, तेन वर्णवाचकमा ज्ञायीति तन्निवृत्त्यर्थोऽयं न्यायः । अपायोऽभवनं च द्विधा' 'एत-श्यत शब्दाम्या स्त्रि
! 'एत-श्येत'शब्दाभ्यां स्त्रियां "श्येतैतहरितभरतरोहिताद् वर्णात् भवति-भूस्वाऽपि निवृत्तिर्मूलतोऽप्यभवनं च द्वयमप्येतस्याय- तानश्च
More तो नश्च" [२. ४.३६.] इति डीप्रत्यये तकारस्य नकारा20 विषयः। तत्राद्य यथा-पचन्द्राण्यो देवता अस्थत्यर्थे "देवता" ! १९
देशे-'एनी, श्येनी' इति, ताभ्यामपत्येऽर्थे "द्विस्वरादनद्याः" [६.२.१.१.] इत्यणि "द्विगोरनपत्ये यस्वरादेलयाति, ६.१.७१.] इत्येयणप्रत्यये "अवर्णवर्णस्य" [७.४.६८.] 60
६.१.२४.] इति तस्य लुपियादेगौणस्य.... इतीकारलोपे-'ऐनेयः, श्यैनेयः' इति रूपे भवतः, अन्यथा ड्यो ९५.] इति डीनिवृत्तौ तत्सलियोगशिष्ट आनपि निवर्तत इति निवृत्तौ तत्सन्नियोगशिष्टो नकारोऽपि निवर्तेत, ततश्च 'ऐतेयः, पञ्चेन्द्र इति प्रयोगो भवति, द्वितीये यथा-एतान् गाः पश्येत्यत्र
श्यैतेयः' इति रूपे स्यातामिति ॥३०॥ 25 गोशब्दौकारस्य शसोडता सह "आ अम्-शसोऽता" [१.४.! *सन्नियोगशिष्टानामेकापायेऽन्य७५.] इत्यात्वे कृते शसोऽकारस्याभावात् "शसोऽता सश्च नः
तरस्याप्यपाय:* ॥ ३०॥
65 पुंसि" [१.४.४९.] इति विधेययोर्दीधनकारादेशयोर्मध्ये ।।
त०-अत्र सन्नियोगशिष्टानामिति बहुवचनस्यानौचित्य परिदीर्घस्याभवनात् तत्सन्नियोगशिष्टो नकारादेशोऽपि न भवति 'हत द्वित्वविशिष्टसन्नियोगशिष्टपदानामेकशेषः प्रदर्शितो वृत्तौ।
समुच्चयार्थकचशब्दयोगेन विधेययोः कार्ययोरकदर्शककालस्थ- परे त सन्नियोगशिष्टत्वं-समुच्चयेन विहितत्वं योद्धयोरेव दृष्ट30 नियमाच्यायसिद्ध एवायमर्थ इति नात्र ज्ञापकापेक्षा । प्राची- मिति प्रत्येकं बोधकवत्सन्नियोगशिष्टत्वेनोभयबोधकतात्पर्यणेकशेष नास्त्वत्र ज्ञापकमेवं वर्णयन्ति-"उड्योतकं त्वस्य आसिवते- । विनाऽपि सन्नियोगशिष्टपदप्रयोगो भवितुमर्हति, अन्यतरपदसम-70 नाय नत्वनिवर्तनाय च यत्नाकारणम् । तथाहि-पञ्चेन्द्र इत्यत्र भिव्याहारस्पतात्पर्यवशात 'घटो' इतिवत तदुक्तं-"सरूपाणातावद् डथ इव आनोऽपि निवृत्तिदृश्यते, न च आनो निवृत्तिः मेकशेष एकविभक्तो" [पा. सू. १. २.६४.] इति सूत्रे क्वाऽपि सूत्रे विहिता, ततो ज्ञायते-डीनिवृत्तावेतन्यायबलात् । महाभाष्ये. अों अथौं प्रति च यत् तदपि प्रत्यर्थम् , अर्थान35 साऽपिजातेति; तथा 'एतान् गाः' इत्यत्र गोशब्दस्य "शसोऽता र्थान् प्रति यत् तदपि च प्रत्यर्थमिति । तथा च द्वित्वविशिष्टसनि
सव" .४.४९.] इत्यनेन दीर्घा नाभूत् तय हेतुर्दश्यते- योगशिष्टत्वावच्छिन्नबोधकतया सन्नियोगशिष्टपदस्य बहुवचना-75 "आ अम्-शसोऽता" [.. ४. ७५.] इत्यावे कृते सति तत्वोपपत्तिः । एकशेषेण तु न निर्वाहः, यावतामेकशेषः क्रियते सोऽकारो नास्ति येन सह दीर्घः क्रियते इत्येवरूपः, नत्वाभ- तावतां ग्रहणेऽप्यवशिष्टानामग्रहणप्रसङ्गाद् विवक्षितसंख्याज्ञानं वनस्य तु हेतुः कोऽपि न दृश्यते, प्रत्युत तद्भवनस्यैव हेतुदश्यते । च दुर्लभम् । अयमाशयः-ननु द्वित्वत्वेन द्वित्वस्य शक्यताव