Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 377

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । wwerrier......marwrirmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmore ग्छेदककोटौ प्रवेशे नित्यद्विवचनान्तत्वप्रयोगोपपत्तिः “ताभ्यां । भावस्य सिद्धत्वात् । नन्वेवमेन्या अपत्यम् 'ऐनेयः' इत्यादिसन्नियोगशिष्टो डीप् च" इति प्रयोगानुपपत्तिश्च लक्षणया तथा प्रयोगाः कथमिति चेत् ? स्थानिवद्भावेनैव सिद्धत्वात् । अयमाबोधनसम्भवेऽपि सामान्यतो द्वित्वत्वेन द्वित्वप्रवेशेऽनभीप्सित- | शयः-तत्रेकारलुपि तस्य स्थानिवद्भावेने कारबुद्धया तदपायाभावाद्वित्ववतामपि बोधप्रसङ्गः, तत्तद्वित्वत्वेन द्वित्वप्रवेशे तु विवक्षि- नकारस्य स्थितिभविष्यति । न च "खरस्य परे प्राविधी" . 5 तानां तावतां द्वित्वानां ज्ञानं दुर्लभं स्यादिति चेत् ? सत्यम्- ४. ११०.) इति सूत्रेणैवात्र स्थानिवद्भावो विधेयः, स च प्राग्व- 45 वस्तुतो द्वित्वविशिष्टस्य सभियोगशिष्टत्वेन बोधकमिति तदर्थात् । तिनि कस्मिंश्चिद् विधी कर्तव्ये भवति, न चात्र कश्चित् प्राविधिः एतेन “सनियोगशिष्टपदं द्वित्वविशिष्टसन्नियोगशिष्टत्वावच्छिन्न- ' कर्तव्य इति कथं स्थानिवद्भाव इति शङ्कथम्, यतः प्राविधावि. बोधकमित्ययुक्तमेव, ताभ्यां सन्नियोगशिष्टो डीप च' इति : त्यत्र विधिशब्दो भावसाधनः, विधान-विधिर्भावः सत्ता, प्राचो दीक्षितोक्त्या द्वित्वस्य सन्नियोगशिष्टपदप्रवृत्तिनिमित्तकोटावप्रवे- | विधी सत्तायां कर्तव्यायामित्यथै, प्राचो नकारस्य सत्ताऽत्र कर्त10 शात्" इति कैश्चिदुक्तं, तत् परास्तम्, उभयात्मकाश्च यावन्तो | व्येति तत्प्रवृत्ती बाधकाभावः । वस्तुतस्तु विधीयते विधिरिति 50
सभियोगशिष्टास्तषां बहुत्वाद् बहुवचनान्तत्वोपपत्तिः । अत एव . कर्मसाधनविधिशब्दस्वीकारेऽपि दोषाभावः, अत्र नादेशस्यानेन एकशेषेण न निर्वाहः, प्रत्यर्थशब्दनिवेश इति पक्षे हि तदारम्भा- न्यायेन निवृत्तिरूपे कार्ये कर्तव्ये स्थानिवद्भावप्रवृत्त्याश्रयणात् । दिति। यत्तु-अष्टाध्याय्यां [ हैमशब्दानुशासनरीत्या सप्ताध्याय्यां] ! केचित् तु-णौ परे “जातिश्चणि-तद्धितय-स्वरे" [३.२.५१.]
यावन्तः सन्नियोगशिष्टास्तेषां सर्वेषामेकशेषकरणेनारशिष्टाभाव | इति सूत्रेण पुंवद्भावविधानेनास्य न्यायस्यानित्यत्वं ख्यापयन्ति, 15 एवेति केचिदाहुः, तन्न-तावतां सन्नियोगशिष्टानामस्माकमेकशेष- । तेषामयमाशयः-पुंवद्भावविधानस्यैतत्फलं यत् 'एनीमाचष्टे 55
प्रवृत्तिकाले ज्ञानासम्भवात् , आचार्याणां तज्ज्ञानसम्भवेऽप्यस्म- ! इत्यर्थे णौ, अनेन पुंवद्भावे एतयतीति रूपं यथा स्यात् , तच्च दुद्देशेन तेषां शास्त्रप्रवृत्तः, अस्माकं तज्ज्ञानस्य तदानीमसत्त्वेन | विनाऽपि पुंवद्भाव णौ परतः "त्र्यन्यस्वरादेः" [७.४.४३.1 वाक्यार्थबोधविलयप्रसङ्गात् । कथञ्चित् तत्सम्भवेऽपि च तावता- | इत्यनेनान्त्यस्वरादे कि ईकारनिवृत्तौ तत्सन्नियोगशिष्टस्य नकारमेकशेषकरणेन गौरवापाताच । ननु स्वीकृतेऽप्यस्मिच्याये पच्छे- स्यापि निवृत्त्या सिद्धमेव स्यात्, इति पुंवत्वविधानं व्यर्थ सदस्य 20न्द्राण्यो देवता अस्येत्यर्थे "देवता" [६.२.१.१.] इत्यणि न्यायस्यानित्यतां ज्ञापयतीति। न च पवीमाचष्टे पटयतीत्यादि-60 तस्य "द्विगोरनपत्ये." [६. १. २४.] इति लुपि "ड्यादे- सिद्धिस्तत्फलमिति वाच्यम्, तत्रापि ईकारनिवृत्तौ तन्निमित्तकस्य hणस्य." [२. ४, ९५.] इति डीनिवृत्तावानस्यापि निवृत्ति- वकारस्यापि *निमित्तापाये* इति न्यायेन निवृत्ती पुनरप्यन्त्यरित्यभ्युपगम्यमाने पञ्चेन्द्रशब्दः खरान्तो न स्यात्, इन्द्रशब्दा- स्वरादिलोपे रूपसिद्धिसंभवात् । न च *लक्ष्ये लक्षणं सकृदेव
कारेण सह जातस्यानो दीर्घस्य आन्शब्दनिवृत्तिकाले आन्शब्दा- | प्रवर्तते* इति न्यायेन पुनरन्यवरादिलोपाप्राप्तिरिति वाच्यम् , 25 कारत्वेनैव ग्रहणात् तनिवृत्तौ पश्चन्द्रशब्दस्य व्यञ्जनान्तत्वापत्ति- विकारकृतभेदेन लक्ष्यभेदस्याश्रयणात् । अत्रोच्यते--दरदोऽपत्यं 65 रिति चेत् ? न-आन्कृतस्य विशेषस्यैवापहारे स्वाभाविकस्याका- | स्त्रीत्यर्थे “पुरु-मगध-कलिङ्ग-सूरमसद्विस्वरादण् । ६.१.११६.] रस्य स्थिती बाधकाभावात् , *अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो ! इत्यणि तस्य दिसंज्ञायां "देरअणोऽप्राच्यभर्गादेः" [६. १. लुग बाधते* इति तत्रान्तरीयन्यायेनान्तरङ्गदीनिमित्तविनाश- | १२३.] इति लुपि 'दरद्' इति, तामाचष्टे इत्यर्थे णौ पुंवद्भावेन
कलुकः प्राबल्यबोधनात्, पूर्व दीर्घाप्रवृत्तेर्वा । नन्वेवमपि पञ्च- | दारदयतीति रूपमिष्टं, तदर्थ पुंवद्भावविधानस्यावश्यकत्वात्, 30 भिरेनीमिः क्रीतः ‘पञ्चैतः' इत्यत्र क्रीतार्थकप्रत्ययस्य "द्विगोरन- | ततश्च न तेनास्य न्यायस्यानित्यत्वं ज्ञापयितुं शक्यत इति नित्य 70 पत्ये ६.१.२४.1 इति लुपि "यादेौगस्य." [२. एवायं न्याय इति ॥ ३० ॥ ४. ९५.1 इति ड्यो लुपि नकारस्यापायेऽपि तकारश्रवणं न
*नान्वाचीयमाननिवृत्ती स्यात् , देवदत्तहन्तृहतन्यायादिति चेत् ? न-अन्यतरापाये सम्भाविते सति उभयोरनुत्पत्तिरित्यर्थवीकारेणादोषात् । अग्रिमन्या
प्रधानस्य* ॥ ३१॥ 35 येनास्यापोद्यमानत्वेनानित्यत्वमिति प्राचीना आहुः, तदनुसारमेव । सि०-पूर्वन्यायेन सामान्यतः सन्नियोगशिष्टयोर्मध्येऽन्य
वृत्तौ तदाश्रित्यैनेयादिप्रयोगाणां सिद्धिरिति प्रतिपादितम् । वस्तु-! तरस्य निवृत्तावपरस्यापि निवृत्तिरिति बोधितम् , तत्र निवृत्तिश्च 75 तस्तु न तेन न्यायेनास्यानित्यत्वं ख्यापयितुं शक्यते, तेन | द्विधा-भूत्वा निवर्तनं मलतोऽप्यभवनं चेति तत्रैव न्याये प्रतिमौणस्य निवृत्ती प्रधानस्यानिवृत्तिरेव विधीयते, तदंशे चास्य | पादितम् । तत्रावाचीयमानस्यापि सन्नियोगशिष्टत्वेन तन्निवृत्ती न्यायस्य बाध एतावदेव बोधयितुं शक्यते, अनित्यत्वे च सति | प्रधानस्थापि निवृत्तिः प्राति तद्वारणायाय न्यायः समा40 तस्य न्यायस्यावश्यकतैव न स्यात् , अनित्यत्वेनैव प्रधाननिवृत्त्य- ' श्रीयते । एकस्यानुषङ्गिकत्वेनान्वयोऽन्याचयः, यथा-भिक्षामट