Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 374

५८
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
%Arrary
45
प्रतिपादितं बृहद्वृत्ता, तदेवानूदितमिह वृत्तावपि प्रसङ्गेन, तत्र निय- समासान्तराषटकत्वार्थस्य नियमस्य लाभायैक्यग्रहणमिति तेनास्य माकारश्चेत्थं प्रदर्शितः-'एकमेव यन्नित्यम्' इति, तस्य चाखण्ड- न्यायस्यानिीतत्वज्ञापनासंभवः । कृते चैवं नियमे शिरःपदस्य मेव यत् पदमित्यर्थः, अखण्डपदत्वं च पदाघटितपदत्वम् , समासान्तरघटकत्वस्यापि सत्त्वेन सत्वं न भवति ॥ २८॥ 'नृ नाथः' इत्यादेः समुदायस्य पदघटितपदत्वात् पदाघटितपद5त्वाभावेन तत्र न णत्वप्रवृत्तिर्भवति। न च 'मातभोगीण' इत्यादी *निमित्ताभावे नैमित्तिकस्यामातृपदघटितत्वेन पदाघटितत्वाभावेन णत्वं न स्यादिति
ऽप्यभावः ॥ २९ ॥ वाच्यम् . निमित्तिमत्पदाघटितत्वमखण्डपदत्वमिति स्वीकारेण : सिल-लोक हि द्विविधं निमित्तकारणं दृश्यते-कार्यस्थिमातपदस्य निमित्तिमत्त्वाभावेन भोगीनेत्यस्य केवलप्रत्ययस्य वा । तिनियामकं तदनियामकं च, प्रथमं यथा न्यायनये--अपेक्षा
पदत्वाभावेन च 'मातृभोगीन' इति समुदाये विशिष्टाभावसत्त्वेन बुद्धिः, 'अयमेकः, अयमेकः' इति पूर्वमपेक्षाबद्धिीयते. ततो 10 णत्वसिद्धौ वाधकाभावात् , निमित्तं रेफ-षकारों निमित्ती नकार द्वित्वसंख्योत्पत्तिः, ततोऽपेक्षाबुद्विनाशः, ततो द्वित्वनाश इति
इति पारिभाषिकोऽर्थः । न च सुपर्वणेयादा निमित्तिमत्पदं तु पर्व-हि क्रमोऽभ्यपेयते नैयायिकैः, तत्र अपेक्षावृद्धि रेव द्वित्वोत्प-50 निति, तद्धटितत्वेन णत्वं न स्यादिति वाच्यम् , निमित्तानधि..
तेनिमित्तमिति निमित्तभूतापेक्षाबुद्धिनाशानैमित्तिकस्य द्वित्वकरणनिमित्तमत्पदाघटितत्वमित्यखण्ड पदत्वस्य परिष्कृतलक्षणस्वी
'' स्यापि नाश इति कार्यस्थिति नियामक निमित्तकारणमिति कारात्, अत्र च पर्वजित्यस्य निमित्तानधिकरणत्वाभावनाखण्ड
| गम्यते। यथा वा घेदान्तनये प्रारब्धस्य कर्मणो विक्षेपस्थि15 पदत्वाक्षतेर्दोषाभावात् । न च गन्धर्वस्य गानं-गन्धर्वगानमित्यादी गति-कारक-ठस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैविभ
तिनियामकत्वम् , कर्म हि द्विविध-सञ्चितं प्रारब्धं च, यत् क्त्युत्पत्तेः प्रागेव समासः इति न्यायेन गानेत्यस्य पदन्वाभावेन ।'
फलप्रदानोन्मुखतां न गतं तत् प्रथमम् , यच्च फलप्रदानोन्मु-55 समुदाये निमित्तानधिकरणनिमित्तिमत्पदाभावरूपविशिष्टाभावस
खतां गतं तद् द्वितीयम्, तत्र प्रथमस्य तत्त्वसाक्षात्कारेण त्वेनाखण्डपदत्वाक्षतेर्णत्वमापद्यतेति वाच्यम् , पदशब्देन पदत्व
[ब्रह्मसाक्षात्कारेण] नाशः, "क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् 20 योग्यस्यावतो ग्रहणेनार्थवत्त्वस्य च तत्र [गानशब्दे ] सत्त्वेन
| दृष्टे परावरे ॥" [मुण्डको० २.२.५.] इति श्रुतेः । द्वितीनिमित्तानधिकरणनिमित्तिमत्पदाभावरूपस्याखण्डपदत्वस्य तत्रा- ! यस्य [प्रारब्धस्य ] कर्मणस्तु भोगादेव क्षयः, "नाभुक्तं भावेन दोषाभावात् । किञ्चदशस्थले विभक्तीतरानपेक्षया लोकेऽर्थ- क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि ॥” इति वचनात्, तत् कर्म 60 विषयकबोधजनकत्वं पदत्वमिति परिष्कारस्यादरादपि न दोषः, यावदस्ति तावद् भोगात्मकः संसारः, तन्नाशे च संसारनाश गानेत्यस्य तादृशपदत्वस्याक्षतेः । ननु सर्वनरेणेत्यादी सर्वशन्द- इति संसारनिमित्तस्य प्रारब्धकर्मणो नैमित्तिकस्य संसारस्य से घटकरेफोत्तरत्वेन नरघटकनकारस्यापिणत्वं स्यात् निमित्तानधि- स्थितिनियामकत्वम्, इति वेदान्तिनां प्रक्रिया। कार्यस्थित्यकरणनिमित्तिमत्पदाधटितत्वस्याभाव इति च कथने च तदुत्तरविभ- नियामकं च दण्डादि, तमाशेऽपि घटनाशादर्शनात, तथा च क्तिनकारस्यापि णत्वं न स्यादि चेत् ? 'रषुवर्णात्' इत्यत्र वैशिष्टधं । द्विधाऽपि निमित्तनैमित्तिकभावस्य दर्शनाद् व्याकरणशास्त्रे नि-65 पञ्चम्यर्थः रेफ-षकार-प्रकारान्यतमविशिष्टस्य नस्य णत्वमित्यर्थः । मित्तनैमित्तिकयोः को नियम इत्याशङ्कायामयं न्यायः प्रवर्तते ।
सूत्रस्य, वैशिष्टयं च खोत्तरत्व-खाघटितपदाघटकत्वोभयसम्ब- । निमित्तस्य-समवाय्यसमवायिकारणभिमकारणस्य, अभावे30न्धेन, एकपदग्रहणं चात्रैवार्थे तात्पर्यग्राहकम् । सर्वनरेणेत्यत्र । नाशे सति, नैमित्तिकस्य-निमित्तमाश्रित्य जातस्य कार्यस्यापि,
नरघटकनकारे रेफवैशिष्टयं नास्ति, स्वोत्तरत्वसत्त्वेऽपि वाघटि । अभावः-असत्त्वमिति न्यायाऽर्थः । तथा च व्याकरणे निमित्ततपदाघटकस्वरूपद्वितीयसम्बन्धाभावात् । तत्रैव विभक्तिनकारे कारणनाशे तन्निमित्तकस्य कार्यस्यापि नाशो भवतीत्याश्रीयते 70 नरघट करेफवैशिष्ट्यमस्ति, स्वोत्तरत्व-स्वाघटितपदाघटकत्वोभय- इति भावः, यथा-बिम्बशब्दालताविशेषनामत्वविवक्षायां
सम्बन्धसत्वात्, इति तस्य णत्वसिद्धिरित्यलं बहुतरक्षोदेन । गौरादित्वान्डीप्रत्यये सति "अस्य यां"|२.४.८६.1 35 "शिरोऽधसः पदे समासैक्ये" [२. ३. ४.] इति सूत्रे ऐक्य-इति बिम्बाकारलुकि च-'बिम्बी' इति रूपं भवति, ततो ग्रहणेनास्यानितित्वं यदुक्तं प्राचीनस्तद्वृत्तौ प्रत्युक्तमेव, तत्रायमपि बिम्ब्याः फलमित्यर्थे हेमादित्वादनि "फले" [६.२.५८.] हेतुः-'समासे' इत्येतावता एकस्मिन् समासे इत्येतस्यार्थस्य ला- इति सूत्रेण फलार्थप्रत्ययस्याओ लुपि "डया देगौंणस्याक्कि-75 भेऽपि परमशिरसः पदमित्यर्थे परमशिरःपदमित्यादी सत्त्ववारणा-पस्तद्धितलुक्यगौणीसूच्योः" [२.४.९५.] इति डीनिवृत्ती
सम्भवः, अस्ति हि शिरःशब्दस्य पदशब्दस्य चैकस्मिन्नेव षष्ठी- | "अस्य या लुक"[२. ४. ८६.] इति डीनिमित्तकालकोऽपि 40 तत्पुरुषसमासे सत्त्वम् । तथा वैकस्मिन्नेव समासे इत्यर्थस्य । निवृत्त्या अकारस्य स्थितिर्भवतीति 'बिम्बम्' इति रूपं भवति ।