Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 372

५६
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
प्रयोगः-अप्रयोगः, प्रयोगो न कार्य इति न्यायार्थः अर्थप्रत्याय- 'समासे' इत्येकवचन निर्देशेऽप्येकत्वरूपस्यार्थस्योक्तावपि "चौनार्थमेव शब्दाः प्रयुज्यन्ते, ते च सामान्यतो द्विधा प्रत्ययाः छौतौ समासे”[१. २. १७.] इत्यादिषत निर्वाहे सिद्ध ऐक्यप्रकृतयश्च, तथा च येषां प्रत्ययानां प्रकृतीनां वाऽर्थाः प्रकृते
शब्दप्रयोगः स्पष्टार्थ एव । यत्तु कैश्चित् , 'अन्नत्यैकग्रहणेनास्य प्रयुक्तैरन्यैः प्रत्ययैः पदैर्वाऽभिहितास्तेषां पुनः प्रयोगो व्यर्थ एव
न्यायस्यानित्यत्वमिति सूच्यते' इत्युक्तं तत् तु न साधु-लोक5 स्यात् ,अर्थप्रत्यायनरूपस्य प्रयोजनस्यपूर्वमेव सम्पन्नत्वात् ,ततश्च
सिद्धस्याप्यस्य न्यायस्यानित्यत्वस्य ज्ञापयितुमशक्यत्वात् , 45 खभावसिद्ध एवार्थ इह वचनरूपेण पठित इत्यवधेयम् , यथा
ज्ञापकसिद्धस्यैवासार्वत्रिकत्वात् ; 'यत् तु ज्ञापकमिहोपन्यस्त "क्रियते कटस्तेन' इत्यादौ कर्मादीनामर्थानामात्मनेपदादिनोक्त
तन्नास्य न्यायस्य साधनायाऽपि तु लोकसिद्धोऽयं न्यायः स्वेन तत्र तत्र [कर्मादौ-कटादौ] कर्मत्वबोधिका द्वितीयादयो
शब्दशास्त्रेऽपि समाश्रीयत इत्येतावतोऽर्थस्य सूचनायैव । अस्तु मोत्पद्यन्ते, किन्तु परिशिष्टे नामार्थमात्रे प्रथमैव भवति कचिच्च
वाऽत्रत्यैक्यग्रहणेन *विचित्रा सूत्राणां कृतिः* इत्येतन्याय10 लोकप्रसिद्ध्या कस्यचिद् वैचित्र्यस्य विवक्षया बोतार्थस्यापि
ज्ञापनद्वारोक्तार्थप्रयोगरूपस्य वैचित्र्यस्य सूत्रेऽनुज्ञा क्रियते 50 प्रयोगो भवति, यथा-'अक्षणा काणः पदा खाः' इत्यादौ, अत्र
इति कल्पना ॥ २८॥ हि काणस्वस्याक्ष्णोः खात्वस्य पादयोश्च सम्बन्धे निश्चितेऽप्यसिनि वैरूप्यस्य प्रतिभासनायैवं प्रयोगः क्रियते, इति *उक्तार्थानामप्रयोगः* ॥ २८॥ विशेषार्थबुबोधिषयोक्तार्थस्याऽपि प्रयोगे दोषाऽभावः । लोक- त०-अस्य न्यायस्य लोक्रसिद्धत्वमपीति वृत्ती प्रतिपादि15 प्रसिद्ध्या वा तथा प्रयोगः, नहि लौकिकी प्रसिद्धिरनुयोक्तुं | तम् , लोकसिद्धस्य चास्य ज्ञापकेन शब्दशास्त्रेऽप्यभ्यनुज्ञा
शक्या प्रवाहस्यानादित्वात् । तथा 'क्रियते कटः' इत्यादावपि क्रियते । तथा च क्रियते कट इत्यादौ कर्मण उक्तत्वाद् द्वितीया 55 कर्मवयोधकप्रत्ययादिप्रयोगापत्तिरिति तद्वारणार्थोऽयं न्यायः । न, चित्रा गावोऽस्य सन्तीत्यादौ मतोरर्थस्य बहुव्रीहिणाभिहितसमाश्रयणीयः । "रघुवर्णा." [२.३. ६३.] इति सूत्रे त्वान्मतुर्न, गर्गस्य गोत्रापत्यानीत्यर्थे समुत्पन्नस्य यजओ लुपि पुनएकशब्दस्य नियमार्थत्वकथनमत्र ज्ञापकम् , तथा हि तत्र वृत्तिः- | र्यन न, 'सप्तपर्ण'शब्दे सप्त सप्त पर्णानि सन्ति यस्येत्यर्थसत्त्वेऽपि 20“पदे इत्येतावतेवैकपदे लब्धे एकग्रहणं नियमार्थम् , एकमेव | वीप्सायाः समासेनैवोक्तत्वाद् द्विवचनं नेत्यादीनि फलानि ।
यन्नित्यं तत्र यथा स्यात् , यदेकं चानेकं च तन्त्र मा भूत्" इति । पाणिनीयव्याकरणे तु-उक्त कर्मादौ द्वितीयादिविभक्तीनामभावाय 60 यस विध्यर्थ न सम्भवति तदेव नियमार्थ कथ्यते, सिद्धे | "अनभिहिते" [पा. सू० २.३.१.] इत्यधिकारसूत्रं क्रियते । सत्यारम्भो नियमार्थः* इति *विधिनियमयोः सम्भवतो ! तत्रानेनैव न्यायेनोक्तार्थानामप्रयोगादेव विभक्तीनामनुत्पत्ती बिधिरेव ज्यायान्। इति च न्यायाभ्याम् , विधेश्वासम्भवत्व- सिद्धायां तस्य वैयर्थ्यमाशङ्कयेत्थं समाहितं तत्रैव महाभाष्ये25 मेतन्यायमूलमेव । तथाहि-यदि प्रकृतसूत्रस्थैकशब्दस्यैवैक- “अनभिहितस्तु विभक्त्यर्थस्तस्मादनभिहितवचनं[ वार्तिकम् ], स्वमात्रमर्थः स्यात्, स च विधावत्रियात् , किन्तु विनाप्येक- | अनभिहितस्तु विभक्त्यर्थः, कः पुनर्विभक्त्यर्थः ?, एकत्वादयो 65 शब्देनैकत्वार्थस्य तत्र बोधसंभव इति न स विध्यर्थः, यथा- | विभक्त्यर्थाः, तेष्वनभिहितेषु सत्सु कर्मादयोऽभिहिता विभक्ती"हस्वोऽपदे वा" [१.२.२२.1 इत्यनापदे इत्यैकवचनैकत्वस्य नामुत्पत्तौ निमित्तानि मा भूत्रनिति । तस्मादनभिहितवचनम् , विवक्षया 'न चेत् तौ निमित्त निमित्तिनावेकत्र पदे स्याताम् तस्मादनभिहिताधिकारः क्रियते । अवश्यं चैतदेवं विज्ञेयम्30 इत्यर्थो भवति तथेहाप्येकशब्दाभावेऽपि 'पदे' इत्यत्रैकत्वस्य ! एकत्वादयो विभक्त्या इति । 'अभिहिते हि प्रथमाभावः' विवक्षया 'एकत्रपदे' इत्यर्थो लभ्येतैवेत्येकग्रहणमुक्तार्थत्वाद- (वार्तिकम् ] यो हि मन्यते-'कर्मादयो विभक्त्या , तेष्वभिहि-70
गाह विधावन्वयमलभमान व्यर्थ सत् वृत्त्युक्तमर्थ ग्राह- तेषु सामान्मे विभक्तीनामुत्पत्तिर्न भविष्यति इति, प्रथमा यतीति, तेन च 'नृनाथः' इत्यत्र समुदायस्यैकपदत्वम्, । तस्य न प्राप्नोति, व? वृक्षः प्लक्षः, किं कारणम् ? प्रातिपदिके
अन्तर्वतिविभक्त्या च प्रत्येकस्याऽपि पदत्वादनेकपदत्वं चेति | नोक्तः प्रातिपदिकार्थ इति ।" [इति भाष्यम् ] । अयमाशयः35 नैकमेवेदं पदमिति ऋवर्णात् परस्य नस्य णत्वं न भवति । तथा कर्मादीनां विभक्त्यर्थत्वमाश्रित्य "अनभिहिते" इत्यधिकारसूत्र
चाय न्यायस्तत्राश्रित इति लभ्यते, अन्यथा 'पदे इत्यनेनैकत्वे माक्षिप्तम् , तन्न शोभनम् न केवलं कर्मादीनि कारकाणि विभ-75 लब्धेऽपि पुनरप्येकपदेनैकत्वार्थस्य कथनं कथं व्यर्थ विज्ञायेत ।।
तीनामर्था अपि त्वेकत्वादिका संख्याऽपि विभक्त्यर्थः । तथा हिएवं च कधिदुक्तार्थानामपि प्रयोगः स्पष्टार्थः *द्विद्धं सुबद्धं । "नाम्नः प्रथमैक द्वि-बहौ" [२. २. ३१.] इति सूत्रस्थस्य
भवति इति न्यायानुकलो वा, यथा-"शिरोऽधसः पदे समा- 'एक-द्वि-बहौ' इति पदस्य "क्रमणि" [२, २.४०.] इत्यादि40 सैक्ये" [२.३.४.] इति सूत्रे ऐक्यशब्दप्रयोगः, अत्र हि विभक्तिविधायकसूत्रैः सहैकवाक्यता भवति, तत्र यदैकत्वादीनि