Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 370

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
विधौ" [पा. सू० १.१.५६.1 इति सूत्रस्य महाभाष्य इत्यु- | ग्रन्थावत्यवृत्तिग्रन्थयोरविरोधात् काऽपि शङ्कव मास्ति. तथाहिच्यते, तदाऽत्र न स्थानिवद्भावप्राप्तिः, स्थानिनि विपि सतीह । “न वृद्धिश्याविति." [४.३.११.] इति सूत्रवृत्तौ 'लोपोकस्यापि कार्यस्य प्राध्यभावात् । अकारागमबाधनार्थ हि स्थानि- ऽदर्शनमात्रमिह गृह्यते' इत्युक्तम्, तत्र अदर्शनमात्रमिति प्रतीकवद्भावकरणे स्पष्टमभावातिदेशस्याश्रयणप्रसङ्गात् , स्थानिनि विपि मुपादाय न्यासकृता 'न तु लुक्-लुपावित्यर्थः, तद्रहणे हि दध्येसत्यभवतोऽकारस्य तल्लोपरूपे आदेशेऽप्यभावादिदेशस्येष्टत्वावधा- त्यादौ (? देद्य इत्यादौ) गुणप्रतिषेधो न स्यात् , अत्र हि कियो 45 रणात् ! परसूत्रेण च भावाभावयोरुभयोरप्यतिदेशः, खरस्य परे लुक् लुप् वा न, किन्तु “अप्रयोगीत्" [१. १. ३७.] इति; प्राविधौ [७. ४. ११०.] इति हि परसूत्रम्, तत्स्थानीये | 'ईऱ्याञ्जनेऽयपि" [४. ३. ९७.] इति सूत्रवृत्तौ "तेन विब्"अचः परस्मिन् पूर्वविधौ" [पा० सू० १. १. ५७.] इति लुपि स्थानिवद्भावेनापि न भवति" इति उक्तम् । तत्र पूर्ववृत्ति
पाणिनीये सूत्रे भावाभाक्योरुभयोरप्यनेनातिदेश इति भाष्यकृता | ग्रन्थस्यायमाशयः-'लोप'शब्देन यदि कश्चिदेवं मन्येत यत10 सिद्धान्तितत्वात् । तथा च तत्र सूत्रेऽनुवृत्तं स्थानीवेति पदं | साक्षालोपार्थकेन पदेन विहितकार्यस्यैवेह लोपपदेन ग्रहणमिति 50
स्थानिनि सति यद् भवति तदादेशेऽपि भवति, स्थानिनि सति । तन्न मन्तव्यम् , अपितु यथा-कथञ्चिददर्शन विधायकपदेन विहित यन्न भवति तदादेशेऽपि न भवतीत्यर्थकम् । तथा हि-तत्रत्य | कार्य ग्राह्यमिति, स एव चाशयो न्यासकृतोपन्यस्तः, नैतावता भाष्यम्-“काममतिदिश्यतां सच्चासच्चापि नेह भारोऽस्ति ।" लुप्लुकोरित्संज्ञायाश्च भेदो न्यासकारस्याभिमत इत्यायाति,
अत एव गणयतीत्यादावकारलोपे कृतेऽपि तस्यानेन स्थानिवत्त्वे- सर्वेषामप्यदर्शनार्थत्वाविशेषात् , अदर्शनस्य चादेशत्वमादिश्यत 15 नोपान्त्यवृद्धिर्न भवति, स्थानिन्यकारे सत्यभवन्त्या उपान्त्यद्धे- इत्यादेश इति योगार्थानुकूलमेव, तस्य च स्थानिवत्त्वमपि लुबा-55
रादेशेऽप्यभावातिदेशात् । न चैकेनैव स्थानीवेति पदेन कथमेकत्र | दिभिः सर्वैः शब्दविहितस्य स्यादेव, नहि स्थानिवत्त्वमित्संज्ञकेवलं भावातिदेशः, अन्यत्र भावाभावयोरुभयोरप्यातिदेश इति | कस्य न भवतीति न्यासकारेणाभिहितमिति नात्र तयोर्विरोध भिन्नार्थबोधनमिति शङ्कयम् , शब्दाधिकाराश्रयणात्, द्विविधो | इति ॥ २६ ॥
यधिकारः-शब्दाधिकारोऽर्थाधिकाराच, तत्राधिकारे एव पूर्वत्र 20 योऽयों बोधितः स एव परत्रापि बोधनीय इति नियमः, शब्दाधि.
__*नयुक्तं तत्सदृशे* ॥ २७ ॥ कारे च तस्य शब्दस्यह लक्ष्यानुरोधाद् भिन्नार्थकत्वमप्याश्रयितुं | सि०-नणा-नमूसहितपदेनोक्त कार्य तत्सदृशे-नन्-60 शक्यत इति लक्ष्यानुरोधिव्याख्यानादुभयार्थत्वसंभवात् । तथा सहितपदार्थसदृशे विज्ञेयमिति सम्बन्धः, पूर्वतः 'कार्यविज्ञानम्' च पूर्वसूत्रेण “स्थानीवा" [७.४.१०९.] इत्यनेनेह रज्जुसृड्भ्यामि- | इत्यस्यानुवर्तमानतया तदनुकूलमेवार्थस्य कर्तव्यत त्यादावकाराभावाय स्थानिवद्भावो न स्यादित्यकारादेशवारणायेह नसहितपदार्थश्च व्याकरणे तत्पदस्वरूपमेव, शब्दानां स्वरूपसन्यायोपयोगः स्फुट एवेति युक्तमेवात्राचार्यैस्तदुपयोगकरणमिति बोधकत्वस्येह *स्वं रूपं शब्दस्याशब्दसंज्ञा* इति न्यायेन
युक्तं पश्यामः । अत्रेदं विचार्यते-क्विपः खमते लुक्लुपादेरवि- सिद्धान्तितत्वात् । यत्र च शब्दशास्त्रीयसंज्ञा नयुक्ता तत्र 65 धानम्, किन्तु "अप्रयोगीत" [१.१.३७.] इति सूत्रेण तस्य | संज्ञिसदृशबोधकत्वं तत्पदस्येति तत्रैव कार्य विज्ञेयम् , यथा प्रयोगेऽदृश्यमानस्सेत्संज्ञामात्र विधीयते, इति तस्य न स्थानित्वं | "प्रथमादधुटि शश्छः" १.३. ४.] इत्यत्र 'अधुटिं' इति नवा तददर्शनस्यादेशत्वमिति कथं तस्य स्थानिवद्भावशङ्का, कुतश्च मयुक्तं पदं धुड्भिने तत्सदृशे वर्ण एव परतः कार्यविधायकम् , 30 तत्समाध्यर्थ चिन्तनम् । अत्र चार्थे “न बृद्धिश्वाविति" [४. ! न तु घुइभिन्ने तत्सदृशे पदे।" नत्रा उक्तं पदं नजुक्तपदसदृशे
३. ११.] इति सूत्रस्थो न्यासप्रन्थोऽप्यनुकूलः, तथाहि-तत्रो- विशेष्यभूते पदे विश्राम्यति" इति व्याख्यानमार्थिकम् , न तु 70 क्तम् “नहि किपो लुक् लुप् वा किन्तु अप्रयोगीत्" [१. १. न्यायार्थः, सर्वत्र पदस्यैव पदार्थत्वाभावात् नमुक्तपदस्य च ३७.1 इति । तथैव वृत्तिकृता 'अदर्शन लुक् लोपः लुप् वा' | पदार्थोपस्थापकत्वात् । एवं "यत् पदं नसा योगानिषिध्यते
इति पूर्वतन्त्रसिद्धान्तमनुसरता “ईव्यश्चनेऽयपि" [४. ३. तत्सदृशमेवापरं पदं ग्राह्यम्" इत्यपि बाहुल्याभिप्रायकम् , 35९७.] इत्यस्य वृत्तौ 'शं सुखं तत्र तिष्ठतीति क्विपि शंस्थाः पुमान्' | व्याकरणे बाहल्येन पदस्यैव पदार्थत्वात् । वस्तुतस्तु-ना
इत्यत्र कि-लुकि तस्य स्थानिवत्वेन प्राप्तमपि “ईय॑जनेऽयपि" | योगान तत्पदं निषिध्यतेऽपि तु तत्पदार्थो निषिध्यते, नजपदा-1 [४. ३. ९७.] इतीत्वं न स्यात् , साक्षाद् व्यञ्जनस्याभावात् | र्थस्य निषेधस्य तत्प्रतिषेध्ये पदार्थे एवान्वयौचित्यात् , 'पदार्थः तत्सूत्रे च व्यजनग्रहणस्य साक्षायअनप्रतिपत्तये कृतत्वादित्यु- | पदार्थेनान्वेति' इति न्यायात्, उदाहरणं यथा-"थ्यक्ये"
कम् , एवं च न्यासानुसार क्विपः स्थानिवत्त्वशकैव न, वृत्तिकृ-..२ २५.] इत्यत्र नभ्युक्तेन क्यप्रत्ययेन क्यसदृशस्य 40 दनुसार च सेति किमत्र ज्याय इति । अत्रेदमुच्यते-तत्रत्यन्यास- | यकारादेरपि प्रत्ययस्यैव ग्रहणात् , 'गां नावं वेच्छति' इत्यर्थे