Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 369

न्यायार्थसिन्धु तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
५३
काश्त्येवेति नित्यसापेक्षः, देवदत्तस्य च कुलेन सह न साक्षा- । निमित्तत्वेनाश्रितेषु प्रत्ययेषु विशेषानुक्तिरेव, तथाहि-आचार्यैः स्सम्बन्धः, अपि तु गुरुद्वारैव, तथा च देवदत्तभब्दो गुरुगा “उद् दुषो णौ" [४. २. ४०.] “भः सृजि-दृशः" [४.४. सम्बन्धमनुभूय पश्चात् कुलेन सह सम्बन्धमनुभवतीति तत्र ! १११.1 इत्यादिसत्रेषु ण्यादीनां सामान्येन कथनं दूषयतीत्यादी समासो भवत्येव । तथैवेह स्वरूपशब्दो धातुमाकानपि । त
तदप्रवर्तनं च यत् कृतं दृश्यते तेन विज्ञायते यत्-धातोः 5 धातुना सम्बन्धमनुभवन्नेव ग्रहणेन सह सम्बन्धमनुभवति, ।
स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्यय एव कार्य विज्ञायत इति, तथा चाचार्या- 45 नित्यसापेक्षत्वानासामर्थ्याभावेन समासो भवत्येवेति । तथा च !
स्था चचारादेवास्य न्यायस्य सिद्धिरिति ॥ २६ ॥ धातुत्वव्याप्येनानुपूर्वीरूपेण यन्त्र विधौ धातुरूपादीयते तत्र, , तत्प्रत्यये-तस्माद्धातोर्यः प्रत्ययो विहितः, धातुत्येन धातुं । *धातोः स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्यये कार्यविज्ञानम्॥२६॥
प्रकृतित्वेनाश्रित्य विहित इति भावः, तस्मिन् प्रत्यये परे कार्यस्य त०-यत् कार्य प्रत्ययनिमित्त तत्रैव व्यवस्थापकोऽय 10 विज्ञानं-विधेयतावगमः, भवतीति शेषः। धातुत्वव्याप्यानु- न्यायः । पदान्तत्वादिनिमित्तके च कार्ये नास्य प्रवृत्तिः, यथापूर्व्यवच्छिन्नोद्देश्यताकं कार्य, धातुत्वावच्छिन्नोद्देश्यतानि- | "नशो वा" [२. १.७०.] इति विधीयमानो गकारादेशः 50 रूपितविधेयताश्रये प्रत्यये परे भवतीति यावत् । सर्व वायं | पदान्तत्वनिमित्तक इति तत्र धातोः खरूपग्रहणेऽपि न तत्प्रत्यय सावधारणम् इति न्यायात् तत्प्रत्यय एव भवति नान्यस्मिन् एव कार्यम् , अपि त्वन्यत्रापि, अत एव प्रनरभ्या मित्यादावपि
प्रत्यये-नामत्वमुद्दिश्य विहिते इत्यों लभ्यते । किबन्ता भवति एवं "नहा-ऽऽहोध-तो" | २. १. ८५.] इत्यादिविष15 धातुत्वं नोज्झन्ति नामत्वं च प्राप्नुवन्ति* इति न्यायेन | येऽपि विनेयम् । 'स्वरूपग्रहणे' इत्युक्ततया च "धातोरिवर्णोवर्णक्विबन्तानो नामत्वदशायां ततो विहिते नामवोद्देश्य के प्रत्यये । स्येयुवौ स्वरे प्रत्यये" [२. १. ५०.] इत्यादी नास्य न्यायस्य 55 परतोऽपि धातुत्वव्याप्येन रूपेण धातुमुद्दिश्य विधीयमानं ! प्रवृत्तिः, तत्र धातुत्वेनैव धातोहणं, न तु धातुत्वव्याप्यानुपूर्व्यकार्यम् "दू दुषो णों" [४.२. ४०.] इत्यादिविहितं वच्छिन्नत्वेन, तथा च "नियो नियः' इत्यादी नाम्नो विहिते
स्यादिति तद्वारणार्थमयं न्यायः समाश्रीयते । तथा च दुष्यन्तं प्रत्यये परतोऽपि भवति । पाणिनीये तत्रे च "मृजेईद्धिः" 20 प्रयुझे दूषयतीत्यत्रेव दोषणं दुद, तां करोतीत्यर्थे "णिज्[पा० सू० ७. २. ११४.] इति सूत्रे महाभाष्ये *धातोः
बहुलम्" [३. ४.४२.1 इति णिजि, दूषयतीत्यत्र "ऊद खरूपग्रहणे तत्प्रत्यये कार्यविज्ञानम् इति न्यायस्वरूपमुक्त्वा 60 दुषो णौ" [४. २४० ] इत्यूवं न भवति, यतोऽत्र दुषो यत्र केनापि धर्मेण धातुर्गुह्यते तत्रास्याप्रवृत्तिः स्यादिति स्वरूप. धातुत्वव्याप्येन रूपेणाश्रयणमिति धातुत्वोद्देश्यक एव णावूत्वं । ग्रहणमपनीय *धातोः कार्य मुच्यमानं तत्प्रत्यये भवति इत्येव
स्यास्त्र तु “णिज् बहुलम्" [३.४.४२.] इति विहित- न्यायस्वरूपं स्वीकृतम् । खमते च प्रक्रियाभेदेनैवं [प्रकृतरूपेण] 25 नामत्वोद्देश्य के णौ, एतल्यायप्रवृत्तेः। एवं-" मृजि-दृशोऽ- | न्यायस्वरूपेऽपि क्षत्यभावः । किञ्च तथा सति "धातोरिवर्णोवर्णकिति"[.४.१११.1 इति विधीयमानोऽकिदडादिप्रत्यय-स्येयुवी स्वरे प्रत्यये" [२. १.५०.] इत्यस्यापि धातु प्रत्यये 65 निमित्तकोऽकारो यथा 'स्रष्टा द्रष्टा' इत्यादौ भवति तथा| एव प्रवृत्त्यापत्तो 'नियः' इत्यादावियादेशानापत्तिः, पाणिनीये च रजसृभ्यामित्यादौ न भवति । सृजि-दृशोहि धातुस्वव्याप्येन | ज्ञापकेन तद्वारणं क्रियते इत्यन्यत् । ननु वृत्तौ यत्-रजसड़भ्या
रूपेणैवाकारविधाने उद्देश्यतेति धातुत्वग्याप्यानुपूर्व्यवच्छिनो-मित्यादौ किपः स्थानिवद्भावस्य वर्णाश्रयत्वेन वारणमुक्तं तल 30 देश्यता तत्कार्यमिति धातुत्वावच्छिन्नोद्देश्यतानिरूपितविधे- युज्यते, "स्थानीवावर्णविधी" [७.४.१०९.1 इति सूत्रे
यताश्रये प्रत्यये परत एव तत् स्यात् , न तु नामत्वावच्छिलो- 'अवर्णविधौ' इत्यस्य स्थानिवर्णाश्रये विधौ नेत्यर्थस्याश्रयणात् , TO देश्यतानिरूपितविधेयताश्रयेभ्यामि परतः, भ्यामोऽकिद्धडादि- इह च न स्थानिनः विपः कश्चिद् वर्ण आश्रीयते डकारविधाप्रत्ययस्यसरवेऽपि धातोर्विहितत्वाभावादिति 1 न चात्र किपः | विति न तस्य निषेधस्य प्राप्तिरिति स्थानिवद्भावो दुवोर इति
स्थानिवद्भावनाकारस्य न प्राप्तिरिति नास्ति न्यायोपयोग इति चेत् ?, न-*वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम् इति न्यायान्तरा35 वाच्यम् , धुटो वर्णत्वेन तस्य चात्र विशेषणतयाऽऽश्रयणेन | नुरोधेन तदाश्रयणात् । यदि व नार्य न्यायः स्वप्रक्रियासम्मत वर्णाश्रयविधित्वात् स्थानिवद्भावाप्रवृत्तः, विशेषणतयाऽपि । इत्याश्रीयते तर्हि आचार्योक्तिप्रामाण्यादेव तत्र न स्थानिवत्त्व-15 वर्णाश्रये विधौ स्थानिवद्भावो नेत्यस्य पक्षस्य तत्सूत्रव्याख्यायां |
मित्याश्रयणीयम् । यदि च “स्थानीवा."[७. ४. १०९.] मिटान्ततत्वात नामावली | इति सूत्रेण भावातिदेश एवं क्रियते-'स्थानिनि सति यद् भवति
नाचार्यमतपोषणमित्याशयकः प्राचां विचारो नावश्यक इत्य-तद् भवति' इत्याश्रयणात्, स्पष्टं चैतत् “स्थानीवावर्णविधौ" 40 वधेयम् । अत्र ज्ञापकं तु तत्र तत्र धातोः स्वरूपग्रहणे । [७.४.१०९.] इति सूत्रस्थानीयस्य "स्थानिवदादेशोऽनल