Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 353

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
प्रतिविधानं चानित्यत्वाश्रयणमेव । अनित्यत्वे ज्ञापक च पूर्व ' इत्यादि, 'पटु+ई+आ' इतिस्थिते समकालप्राप्तिकमपीकारस्य 40 प्रदर्शितमेव । अस्य च न्यायस्य सन्निपातलक्षणविधित्वं लिङ्गम्। यादेशं बहिरङ्गतयाऽसिद्धं बाधित्वा पूर्वमुकारस्य वादेशे तथा च यो यः सन्निपातलक्षणविधिस्तत्र सर्वत्रास्य प्रवृत्त्या : पश्चादीकारस्य यादेशे च 'पळ्या, मृद्ध्या' इति सिद्ध्यतः, पूर्वोक्तरूपेण सङ्कोचः क्रियते, यत्र चास्यानित्यत्वादप्रवृत्तिरिष्टा, अन्यथा परत्वादीकारस्य यादेशे उकारस्य वकारो न स्यात् । तत्रैतत्कृतः सङ्कोचो नेति विज्ञेयम् । स्वप्रवृत्त: प्राक् स्वनिमित्त- यथा वा 'अयजे इन्द्रम्' इत्यत्र 'अयज+इ+इन्द्रम्' इति भूतो यः सन्निपातस्तद्विघातस्य खातिरिक्तशास्त्रस्य स्वयमनिमित्त- स्थिते वाक्यसंकारपक्षे “समानानां तेन दीर्घः" [१. २. १.] 45 मित्यर्थोऽस्य न्यायस्य फलति, एवं च देवायेत्यादौ आत्वस्य सिद्ध- ! इति दीर्घ समकालप्राप्तिकं बहिरङ्ग प्रवाध्यान्तरङ्गत्वादेकारेयेऽनित्यत्वमेवाश्रयणीयम्, एवमन्येष्वपि दोषेधूयमिति ॥१९॥ । अयजे इन्द्रमिति सिध्यति । समकालप्राप्तिकस्यापि बहिरङ्ग
....... स्यानेन न्यायेनासिद्धत्वबोधनादेव “ओमाङि" [१.२.१८.] *असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे* ॥ २० ॥ इति सूत्रे आग्रहणं चरितार्थम् , तद्धि 'भद्य+आ+ऊढा'इति 10 सिक-सिद्धं निष्पन्न लब्धसत्ताकमिति यावत् , तदेव च । स्थिते धातूपसर्गयोः कार्यमन्तरङ्गमित्यन्तरङ्गास्वाद् 'मा+3' 50
सच्छदेनोच्यते, तद्भिसमसिद्धम्-मनिष्पकमलब्धसत्ताकमस- ' इत्यनयोरोत्वे पश्चात् “ऐदोत् सन्ध्यक्षरैः" [१. २. १२.] दित्यर्थः । तत्र अन्तरेणापि वर्ति वत्यर्थो गम्यते, यथा-'अब्रा-: इत्यस्याप्रवर्तनार्थ कृतम्, अन्यथा पूर्व मद्यशब्दाकारेण हरण ब्राह्मण इत्याह, ब्राह्मणवदिति गम्यते' इति भाष्यरीत्या सहाकारस्य "समानानां तेन दीर्घः" [१.२...] इति सिद्धमप्यसिद्धमित्याहेत्यसिद्धवदिति गम्यत इत्यसिद्धमित्यस्या-दीर्घत्वे पश्चादोवे 'अद्योढा' इत्यस्य सिद्धौ व्यर्थमेव स्यात् , 15 सदिवेत्यर्थः पर्यवसमः भन बहिरङ्गस्योद्देश्यतयाऽन्तरङ्गात् पूर्व अत्र साधनबोधकक्तप्रत्ययोत्पत्त्यनन्तरं पूर्व धातोरुपसर्गयोगे 55
निर्देशेऽपि बहिरङ्गत्वस्यान्तरङ्गत्वज्ञानाधीनत्वात् पूर्वमन्तरङ्ग- पश्चादद्यशब्दस्य समुदायसम्बन्ध इति ओल्वस्थान्तरङ्गत्वमिति स्वमेव विज्ञेयं, पाठक्रमादर्थक्रमो बलवानिति न्यायरीत्याऽप्य- "सम्प्रसारणाच"पा० सू० ६.१.१०८.] इति सूत्रे महाऽन्तरणस्यार्थज्ञानकाले पूर्वमुपस्थितत्वात् । तथा चोक्तमभि- | भाष्ये स्पष्टम् । यतु-'विशेषापेक्षात् सामान्यापेक्षमन्तरङ्गं विशे
युक्तैः प्रथममन्तरङ्गालक्षण ततो बहिरङ्गालक्षणम्, तथा हि- षापेक्षे विशेषधर्मस्याधिकस्य निमित्तत्वात्' इति, तम-विशेषस्य 20 "प्रकृतेराश्रितं यत् स्याद्, यद्वा पूर्व व्यवस्थितम् । च्याप्यत्वेन ब्यापकस्यानुमानेनोपस्थितावपि तस्य निमित्तत्वे 60
यस्थ चाल्पनिमित्तानि, अन्तरङ्ग तदुच्यते ॥ १॥ मानाभावेनाधिकधर्मनिमित्तकत्वानुपपादनात्, भाष्ये एवंप्रत्ययस्याश्रितं यत् स्याद, बहिवा यद् व्यवस्थितम्। । विधान्तरङ्गबहिरङ्गभावस्य काप्यनुल्लेखाच । पूर्वोपस्थितनिमिबहनि वा निमित्तानि यस्य ततू बहिरङ्गकम् ॥ २॥ इति। त्तकस्य बलवत्त्वबोधकोऽयं न्यायो लोकतोऽपि सिद्ध इति
एतच्चान्तरङ्गबहिरङ्गशब्दाभ्यामपि लभ्यते । तथा हि- महाभाष्यकारेणोक्तम्-"अचः परस्मिन् पूर्वविधौ" [पा० सू०25 अन्तः मध्ये बहिरङ्गशास्त्रीयनिमित्तसमुदायमध्येऽन्तर्भूतानि, १.१.५७. इति सूत्रे "सा चाप्येषा परिभाषा लोकत: 65
महानि-निमित्तानि यस्य तदन्तरङ्गम् , एवं तदीयनिमित्तलमु- | सिद्धा, कथम् ? प्रत्यङ्गवर्ती लोको लक्ष्यते, तद्यथा-पुरुषोऽयं दायादु बहिर्भूताङ्गक च बहिरङ्गम् ।*नित्यादन्तरङ्गम् [बल- ! प्रातरुत्थाय यान्यस्य प्रतिशरीरं कार्याणि तानि तावत् करोति, वत् * इति वक्ष्यमाणं न्यायेऽन्तरङ्गस्य बलवत्त्वमुच्यते, तश्च ततः सुहृदाम्, ततः सम्बन्धिनाम् । प्रातिपदिकं चाप्युपदिष्ट
बहिरङ्गस्य दौर्बल्यज्ञानाधीनमिति तद्दौर्बल्य हेतुसाधकोऽयं सामान्यभूतेऽर्थे वर्तते, सामान्ये वर्तमानस्य व्यक्तिरुपजायते, 30 न्यायः, यतश्चान्तरङ्गे कार्ये कर्तव्ये बहिरङ्गमसदिव भवति, , व्यक्तस्य सतो लिङ्गसङ्ख्याभ्यामन्वितस्य बाझार्थेन योगो70
ततोऽन्तर# बहिरङ्गानित्यादपि बलवद् भवतीत्युभयोरेक भवतीति । यथैव चानुपूयार्थानां प्रादुर्भावः, तयैव शब्दावाक्यतया बोधः । अन्तरले कर्तव्ये जातं समकालप्राप्तिकं च नामपि, तद्वतू कार्येऽपि भवितव्यम्" इति । अयमर्थ:-अजमझ बहिरङ्गमसिद्धमिति न्यायार्थः। तत्र जातस्य बहिरङ्गस्यासिद्धत्वं । प्रति प्रत्यङ्गम् , अङ्गशब्देन प्रत्यासत्तिर्लक्ष्यते, अङ्गानां प्रस्थायथा-गियोरिति, अन्न 'गिरि ओस्' इति स्थितौ यस्वे कृते सबस्वात्, एवं च प्रत्यासमवाची प्रत्यङ्गशब्दः तथा च लोको 35 "भ्वादेनोमिनो दी?र्वोयं अने" [२.१.६३.] इति दीर्धे । यथा प्रत्यासत्तिमपेक्ष्यैव कार्याणि करोति, यथा सुसोस्थितः 75 कर्तव्ये जातस्यापि यत्वस्य प्रत्ययाश्रितल्वाद बहिर्भूतनिमित्त- पूर्व स्वशरीरकार्याणि करोति, शरीरस्य सकलान्यापेक्षया कत्वाद्वा बहिरङ्गत्वेन प्रकृत्याश्रितत्वादम्तर्भूतनिमित्तकस्वा- सामीप्यात् सकलभोगसाधनत्वाच, ततः सुहृदां सौहार्दस्याद्वाऽन्तरङ्गदीर्घ प्रत्यसिद्धत्वं भवतीति दीयों न भवति । सत्तिहेतुत्वात् , ततः सम्बन्धिनाम्, असम्बद्धजनापेक्षया समकालप्राप्तिकस्य बहिरङ्गस्यासिद्धत्वफल तु 'पव्या मुद्या' तेषामासनस्वात् ,तथा शब्दशास्त्रेऽपि येन क्रमेणार्थानां सामीप्यं