Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 352

३६
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
*सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं तद्वि- सङ्कोचः, यथा “भिस ऐस्" [१.४. २.] इत्यत्र ऐस्करणे- 40 घातस्य* ॥ १९॥
नास्यानित्यत्वेन ऐसादेशशास्त्रीयाभ्यनुज्ञावाक्यघटकसन्निपात
विघातकपदे जरसादेशविधायकशास्त्रातिरिक्तत्वेन सङ्कोचात् 'अतित०-अत्र तद्विघातशब्दस्य द्विधा सिद्धिः-विहनन-विघातः, !
जरसैः' इत्यत्र जरसादेशे कर्तव्ये नास्य प्रवृत्तिः माधवादयस्तुतस्य विघात इत्येका, अत्र च पक्षे विपूर्वकाद्धन्तेर्भाव घञ् । तं 5 विहन्तीति तद्विधातः इत्यर्थ कर्मण्यपपदे कर्तरि अणप्रत्ययेन । अनित्यत्वविषये एतश्यायकृतसङ्कोचाभाव एवेत्याहुः । अथास्मिन् तद्विधातशब्दसिद्धिरिति द्वितीया विधा, तत्र द्वितीयपक्षे विधिरिति
| न्याये तद्विधात इत्यत्र विघातशब्दो भावजन्तः, विधिशब्दश्च 45 करणे 'कि'प्रत्ययान्तम् , विधीयतेऽनेनेति विधिरित्यर्थात् , तथा कर्मकिप्रत्ययान्तो 'विधीयते इति विधिः' इत्यर्थको विधेयपरः, च शास्त्रपर तत् । तदा सन्निपातलक्षणशास्त्रीयाभ्यनुज्ञादानवाक्ये । तदा सन्निपातविघातकशास्त्रविधेये सङ्कोचो भवति, येन खस्योपकृतं
तद्विघातकातिरिक्तशास्त्रत्वेन संकोचः, अयमेव नीतिशास्त्रप्रयक्तः तस्य विघातोऽयुक्त इति हि धर्मशास्त्रम् । तथा च खोपजीव्य10 सङ्कोचः कथ्यते, नीतिशास्त्रज्ञो हि राज्याधिकारी स्वापेक्षया | सनिपातविधातः स्वेन न न्याय्य इति न्यायार्थः । तथा
गुणवत्तरं विद्वांसं स्वोन्मूलन भिया न प्रवेशयिष्यति। तत्रादौ : च तत्तच्छास्त्रविधेये खनिमित्तभूतसन्निपातविधातकातिरिक्तत्वेन 50 तत्तच्छास्त्रैः खोत्तरप्रवृत्तिमच्छास्त्रस्याभ्यनुज्ञानमपि विधीयते. खनिमित्तसन्निपातसम्पादकशास्त्रीयकसन्निपातविघातकातिरिक्तयथा-"इवर्णादेरखे स्वरे य-ब-र-लम्" [१.२.२१.7 इत्यादि- | त्वेन च सङ्कोचोऽनेन कियते । स्वोपकारकनाशकर्तुरभ्यनुज्ञाविधिशाखैस्तादृशविधेयघटितस्य साधत्वमितरस्य तदर्थकस्या-1 दाने खयं वा खोपकर्तु शकरणे उपजीव्यविरोधः स्पष्ट 15 साधुत्वं बोध्यते, तेनैकरूपेण सुधी उपास्यः सुध्यपास्यत्यादीनाम- एव । एवं चानयोः पक्षयोरेकतरपक्षाश्रयणेनेष्टसिद्धावपि साधत्वं सिद्यति एवं गोशब्दम्य साधत्वबोधता यादीनाम द्वितीयपक्षः [विघातशब्दो भावधजन्तो विधिशब्दश्च कर्म-55 साधुत्वं भवति । तथा च परिनिष्ठितस्यापि सुध्युपास्य इति विस- साधन झत ] एव भाष्यादसम
साधन इति] एव भाष्यादिसम्मतः । अस्य न्यायस्योपजीव्यगोन्तरूपस्यासाधुत्वापत्तिः । 'उदिते जुहोत्यनुदिते जुहोति' इति- ! विराधस्यायुक्तत्वमूलकत्वादवा
विरोधस्यायुक्तत्वमूलकत्वादेवात्र न केवलं पूर्वपरयोः सम्बन्ध वत् शास्त्रद्यप्रामाण्यात् पर्यायापत्तिर्वा स्यादिति "इवर्णादेरखे : एव सन्निपातशब्देन गृह्यते, अपितु विशेष्यविशेषणसनि
पातोऽपि । ज्ञापकसिद्धत्वस्वीकारे च तत्साजात्यात् पौर्वापर्यरूपः 20 स्वरे यवरलम्" [१. २. २१.] इत्यादिशास्त्राणां तदुत्तर
सन्निपात एव गृह्येत, विशेषणविशेष्यभावसन्निपातस्यापि प्रहणे 80 प्रवृत्तिमता शास्त्रेण यस्य साधुत्वं बोध्यते तदपि साविति खोत्त
च 'ग्रामणि कुलम्' इत्यादौ "क्लीबे" [२. ४. ९७.] इति रप्रवृत्तिमच्छात्रस्याभ्यनुज्ञादानमपि विधेयम् । तत्तच्छास्त्रैः साधु- हस्ते कते "स्वस्य तः पित्कतिः[४.४, ११३.1 इति त्वविधानफलं च "शब्दशास्त्रीयसाधुत्व विधायकशास्त्रं साधुष्वेव।
तागमो न भवति, स्वरान्तनामत्वरूपविशेष्यविशेषणभावसन्निप्रवर्तते" इति नियमपरिरक्षणमेव, तेनासाधुगगरीत्यादिशब्द-पातेन जातस्य हस्वस्य तद्विघातकतागमेऽनिमित्तत्वात् , तागम 25 घटककारादिषु नैतच्छास्त्रप्रवृत्तिः। अयं भावः-साधुत्वं द्विविधम्, सति हि खरान्तत्वविघातः स्पष्ट एव । न च हखस्य नपुंसकत्व-65 एक शास्त्रप्रवृत्त्य हेत्वरूपं शास्त्रप्रक्रियानिवोहाय परिकल्पितं प्रकृति-
रियालिटवमिति नवागमम्य प्राप्तिरेव प्रत्ययादिगतार्थवत्त्वरूपमिव अपरं पुण्यजनकतावच्छेदकीभूतो!
नेति वाच्यम् , अर्थकृतबहिरङ्गत्वस्याश्रयणं न भवतीत्यग्रे निरूपव्याकरणशास्त्रज्ञानाभिव्यङ्ग्यः शब्दनिष्ठो जातिविशेषो मुख्यमेव, ।
| यिष्यमाणत्वात् । यदि च 'ग्रामणि कुलम्' इत्यत्र “वेदूतोऽनतच्च 'यदिह परिनिष्ठितत्वेन ज्ञाप्यं तत् साधु' इत्यर्थापत्तिकल्पित30 वाक्येन बोध्यते इति । तदुक्तं मजूषायां नागेशभट्टन-साधूना-चोत्तरपदनिमित्तक इति तागमे सति पूर्वोत्तरपदयोः सन्निपात-70
व्ययम्वदीच्डीयुवः पदे" [२. ४. ९८.] इत्यनेन ह्रस्वः, स मेव प्रत्ययविधावुद्देश्यत्वेन प्रकृतित्वम् , खण्डसाधुत्वबोधनद्वारा विघात इह न शक्ष्यः, पदद्वयाश्रयत्वेन बहिरङ्गस्य हस्खस्य समुदायसाधुत्वबोधकं व्याकरणमर्थवत्त्वबोधनवदिति । एतेन | तागर्म प्रत्यसिद्धत्वादित्युच्यते, तदा वृत्रहभिभ्रूणहभिरित्यादी साधुत्वाऽसाधुत्वरूपविरुद्धधमविच्छिन्नस्य बोधनादिदं शस्त्रम-: नलोपे कते नान्तनामस्वरूपसन्निपातविधातमादायाऽयं न्यायः प्रमाणमेवेत्यधास्तम् । स्त्रोत्तरप्रवर्तमानशास्त्रान्तरबोधिताऽसाधु
साधु-! प्रवर्तत इत्याश्रयणीयम् , तथापि विशेष्यविशेषणभावरूपस्य 35 त्वासमानाधिकरणं च साधुत्वं पुण्यजनकतावच्छेदकमिति वैया- कि
या- सन्निपातस्याश्रयणमित्यायातमेवेति । पाणिनीये च तत्रे “कृन्मे-75 करणसमयः। एवं चानेन न्यायेन तत्तच्छास्त्राभ्यनुज्ञावाक्यी- जन्त."[पा.सू. १.१.३९. इति सूत्रेमहाभाष्येऽयं न्यायो यखोत्तरप्रवृत्तिमत्पदार्थे मदीयसन्निपातविघातकातिरिक्तेनेति गुणदोषप्रदर्शनपूर्वक व्याख्यातः, तत्रान्ते इत्थं निणीतम्-“यद्यपि, सङ्कोचः क्रियते । अनित्यत्वविषये तु-एतन्यायप्रयोज्यसङ्कोच- । अस्य न्यायस्य स्वीकारे बहवो दोषा अपि सन्त्येव, तथापि खरूपघटकस्वसन्निपातविघातकशास्त्रे तत्तच्छास्त्रातिरिक्तत्वेन । न्यायोऽवश्यं स्वीकार्यः, दोषेषु प्रतिविधानं कर्तव्यम्" इति ।