Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 351

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
MarwarimrowinekinnainamaniamrorinmarriaNnnx
nwwdi...
पाणिनीये तन्त्रे च दीक्षितादिभिर्मध्यवर्तिभिराचार्यैः “एक-, बाहुलकाद् यप्रत्ययः, तस्य यो विरोधो नाशानुकूलो व्यापारः खरानस्वारेतः" [४. ४.५६.7 इति सूत्रस्थानीये "एकाच स उपजीवकेन कर्तुमशक्य इति लौकिकन्यायार्थः । लोके 40 उपदेशेऽनुदात्तात्" [पा० सू० ७. २. १०.] इति सूत्रे एक- पितृधातकादीनां निन्दितत्वस्य दर्शनाच्छास्त्रेऽपि तस्यायुक्तत्वखरादित्यर्थक्रस्य 'एकाचः' इत्यस्य सामर्थ्यादयं न्याय एकदेशा-! मिति न तद् विधेयमिति भावः। यत्तु लोके पितृघातकपुत्रादौ 5 नुमत्या सिद्धः, तत्र च 'रित' आदिनिर्देशा अपि समर्थका इति: कार्योदपि कारणविघातस्य दर्शनाद् व्याकरणे तथात्वनिषेधार्थोस्वीक्रियते, किन्तु नवीनैर्नागेशादिभिरयं न्यायोऽस्वीकृतः, तथा- ऽयमारम्भ इति, तन्न युक्तम्-लोकेऽपि तस्यायुक्तत्वेनैव हि-परिभाषेन्दुशेखरे पूर्वपक्षरूपेणेमं न्याय व्याख्याय 'तदपि !
प्रसिद्धेः, तन्मूलकत्वस्यैवात्रापि कल्पनौचित्यात् । ज्ञापकं चास्य 45
"धातोरनेकस्वरात्" [. ४. ६.] इत्यत्र सामान्यरूपेणान-भाष्यानुक्तत्वात् ,वधिव्यावृत्त्यर्थमे काज्ग्रहणस्यावश्यकत्वाच।।
नेकस्वरादित्युक्तिः, द्विधा हि धातोरनेकस्वरत्वं स्वाभाविक न च वधिः स्थान्युपदेशे एकाजेवेति वाच्यम् , साक्षादुपदेश
परोक्षानिमित्तं च, तत्र स्वाभाबिकादनेकस्वरादाम् भवति10 सम्भवेनैतद्विषये स्थान्युपदेशाग्रहणात् , उपदेशावच्छेदेनैकाजित्य- !
चकासामासेत्यादौ, पपाचेत्यादौ परोक्षाहेतुकादनेकस्वराच्च न र्थाच्च । ++++ अजर्घा बेमिदीतीत्यादौ नम्-दयनादयस्तु
भवति; तथा च तदर्थं विशिष्य सूत्रे किमपि वचनमावश्यक- 50 चर्करीतं चेत्यदादौ पाठेन यङ्-लुगन्ते गणान्तरप्रयुक्तविकरण
मिति तदनुक्त्वा सामान्येनानेकस्वरादिति कथनं परोक्षानिमिस्याप्राप्या न भवन्ति, छान्दसत्वादेव कार्यान्तराणामपि छन्दसि
त्तकस्यानेकस्वरत्वस्यहाग्रहणं न्यायसिद्धमेवेति सूचयति, न दृष्टप्रयोगेष्वदृष्टानामभावो बोध्यः, भाषायां तु तादृशानामभाव
चान्यः कश्चन न्यायः पूर्वसिद्धस्तादृश इति सन्निपातलक्षणो 15 एव। श्चिप्-शपादिनिर्देशास्तु-"भवतेरः" [पा. सू. ७. ४. ७३.] इत्यादिनिर्देशा इव नार्थसाधकाः" इति । अयमाशयः
विधिरनिमित्त तद्विघातस्येति न्यायमेव ज्ञापयतीति विज्ञायते; यद्धि प्राचीनरेतन्यायज्ञापकमास्थीयते "एकाच उपदेशेऽनु
अस्ति चान्न णवरूपांपरोक्षा निमित्तीकृत्य जातमनेकस्वरत्वमिति 55 दात्तात्" [पा० सू० ७. २. १०.] इति सूत्रस्थमेकाच इति ।
तत्स्थाने मामादेशरूपं तद्विघातं न करिष्यतीति पपाचेत्यस्य
सिद्धिर्भवति। "भिस ऐस्" [१. ४. २.] इति सूत्रे पदं तस्य भाष्यकारेण फलान्तरपरतया कथनादेतच्यायस्याना
ऐसकरणसामर्थ्याच्चायमनित्य इति विज्ञायते, अन्यथा एस्20 श्रयणाच नायं न्यायो भाष्यकृतामभिमत इत्यायाति । यङ्लुपश्च प्रायश्छन्दस्येव प्रयोगेण छन्दसि च दृष्टस्यैवानुविधानान्न
करणेऽपि "ऐदौत् सन्ध्यक्षरः" [१.२. १२.] इत्यस्य
प्रवृत्त्या देवैरित्यादिसिद्धौ सत्यामैसकरण व्यर्थमेव । न च 60 कोऽपि दोषः, क्वचिद् भाषायामपि यङ्लुपः प्रयोगस्य ज्ञापकादिना लब्धत्वेऽपि यत्रतत्र्यायं विना न निर्वाहस्तादृशप्रयोगाणां
एमकरणे 'देव-एस्' इति स्थितौ “लुगस्यादेस्यपदे" भाषायामनभिधानमेवेति स्वीकार्यम् । शितवा शपा वा निर्देशस्तु
[२.१.११३.] इत्यल्लोपे देवेरिति स्यात्, न तु देवैरिति 25 धातुमात्र निर्देशपर इति तेन नैतघ्यायसिद्धिरुचितेति ॥ १८ ॥
| वाच्यम् , देवेरिति तु इस्करणेनापि सिध्यति, अथापि यद्
'एस' क्रियते तत्सामर्थ्यादेवाल्लोपस्य बाधात् ; एवं च "मिस असन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं ।
ऐस्" [१. ४. २.] इति सूत्रे ऐस्करणमतिजरसैरित्याद्यर्थ- 65 तद्विघातस्य* ॥१९॥
मिति प्रतीयते, तत्र हि जरामतिकान्तैरित्यर्थे समासे जरासि०-सन्निपातः-द्वयोः सम्बन्धः, सन्निपतनम्-एक
शब्दस्य "गोश्चान्ते हस्वोऽनशि०" [ ४. १६.] इति स्मिन् कार्य सम्बन्धनं सन्निपात इति व्युत्पत्तेः, स लक्षणो
हस्वे कृते भिस ऐसादेशे *एकदेशविकृत न्यायेन जराशब्दत्वं 30 निमित्तं यस्य तादृशो विधिः, तद्विघातस्य तस्य-निमित्त- | मत्वा जरसादेशे सति भतिजरसरिति भवति, तत्र च एसकरणे भूतस्य सम्बन्धस्य, विधातः नाशः; तं विहन्ति इति तद्विघातः,
| "ऐदोत् सन्ध्यक्षः"१. २. १२.] इत्यस्यामाया अतिज-70 निमित्तविघातको विधिर्वा, तस्य अनिमित्तम्, भवतीति शेषः। रसेरिति स्यात्, एवं चातिजरसैरित्यादिसियर्थे विधीयमानमेसकेचित्-सन्निपतति संगच्छते कार्यमस्मिन्निति सन्निपातः- | करणमेतस्य न्यायस्यानित्यतां विना नोपपद्यते, अस्यानित्यत्वानिमित्तं, तल्लक्षण-चिहं यस्य स सन्निपातलक्षण इत्यर्थमाहः, भावे हि ऐसि कृते अदन्तत्वनिमित्तस्य तस्य अदन्तत्वविघातक35 तन्न साधु-सन्निपात-लक्षणशब्दयोरेकार्थत्वापातात् , लक्षणं हि जरसादेशं प्रति निमित्तत्वाभावेन भतिजरसैरित्यस्यासिद्धिः चिह्नत्वेन निमित्तमेवेति निमित्तनिमित्तक इत्यर्थ एव पर्यवस्येत् , | स्पष्टैवेति तदर्थकस्यैस्करणस्य वैयर्थ्यमपि स्यादेवेति व्यर्थं सत् 75 सच न साधुः। उपजीव्यविरोधस्यायुक्तत्वमिति लौकिक- | तदस्य न्यायस्यानित्यत्वं ज्ञापयितुमलम् । तथा चानित्यतान्यायमूलोऽयं न्यायः, उपजीवयतीत्युपजीव्यः, प्यन्तात् कर्तरि | ज्ञापनस्यातिजरसैरिति फलं सम्यगेवेति विज्ञेयम् ॥ १९ ॥