Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 348

३२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । M ARATHAMARIAAAAAAAAAAAArrrrrrrrrrrrrrr.wwwwwwwwwwwwwwrarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrare. लोपः । यथाऽऽबन्तस्य ग्रहणं तथैव ङीप्रत्ययान्तस्यापि ग्रहण- प्यम् । तथा च द्विवचनस्य द्विःप्रयोगमात्रत्वमिति द्विःप्रयोगो मेतच्यायसहकारेण बोध्यम् । तथा च "अतः कृकमि०" | द्विवचनं पाठमिति महाभाष्येऽप्युक्तम् । तथा च प्रयोगद्वयरूपे 40 [२.३.५.] इति सूत्रे कुम्भपदेन कुम्भीत्यस्यापि ग्रहणे-अय समुदायेऽनेन प्रकृतित्वबोधनमित्यायाति । तच्च युक्तिसिद्धमेवेति स्कुम्भीत्यत्रापि रः सो भवतीति विज्ञेयम् ॥ १६ ॥
नात्र ज्ञापकापेक्षा, नोकमेव रूपं द्विधोच्चारितं स्वस्माद् भिद्यते,
तथा च वृत्तौ ज्ञापकोपन्यासः प्राचामनुरोधेनैव, किश्च ज्ञापितेऽपि *प्रकृतिग्रहणे यङ्लुबन्तस्यापि
न्याये 'एकखरात्' इत्यस्य स्वांशे चारितार्थ्याभावः, *तिवा [ग्रहणम् ]* ॥ १७॥ |शवाऽनुबन्धेन* इत्याद्यप्रिमन्यायेनैकस्वरनिमित्तकस्य कार्यस्य 45 सि०-प्रकृतिशब्दस्यान्यन्न प्रधानपुरुषादी रूढत्वेऽपि यङ्लबन्तेऽप्रवृत्त्या तनिवृत्त्यर्थस्यै कस्वरग्रहणस्य वैयर्थं स्पष्टमेव, शब्दशास्त्रे प्रत्ययविधावुद्देश्यत्वेनाश्रीयमाणः शब्दः प्रकृति
| अवधीदित्यादीनां तन्निवृत्त्यर्थत्वस्य पूर्वमेवापनोदितत्वात् । न च रित्युच्यते । तत्र प्रत्यासत्या यस्य प्रकृतित्वेनाश्रितस्य ग्रहणमिष्टं | ज्ञापिते न्याये यङ्लुबन्तस्यापि निवृत्तये तस्य सार्थक्येनाप्रि10 तत्र यलुबन्तस्यापि तस्य ग्रहणं विज्ञेयमित्यर्थः । यद्यपि प्रक्रत्ति- मन्याये एकस्वरनिमित्तस्य ग्रहणं न कायेमिति वाच्यम. अस्या
पदं नाम-धातूभयवाचकं प्रत्ययविधौ यथायथमभयोरेवोद्देश्य- भावे यलुबन्ते खत एव निषेधाप्रवृत्तेरेतज्ज्ञापकस्यैकस्वरादि-50 स्वेनाश्रीयमाणत्वात् तथापि यङो धातोरेव विधानेनेह प्रत्या- |
त्यस्य वैयर्थ्यतादवस्थ्यात् । तस्मात् स्वतः सिद्धमिमं न्यायमाश्रित्य सत्त्या यत्र यङ्प्रकृतिभूतो धातुर्गुह्यते तत्र यङलुबन्तोऽपि | यङ्लुबन्तस्यापि प्रकृतिग्रहणेन ग्रहणे तत्रापीयनिषेधः स्यादित्यगृह्यते इति विज्ञेयम् । अत्र च ज्ञापकम् “एकस्वरादनुस्वारेतः"
ग्रिमन्याये एकस्वरनिमित्तस्य कार्यस्य यङलुपि न प्रवृत्तिरित्या15[४. ४. ५६.] इति सूत्रे 'एकस्वराद्' इति वचनम् ,
श्रितमित्यास्थेयम् । तथा च प्रकृतसूत्रस्थमेकखरादिति पदमेकअनुस्वारेतां धातूनां स्वभावत एकस्वरत्वेन व्याव-भावात् , खरनिमित्तकार्यस्य यङलुबन्तेऽप्रवृत्तिरित्यशे एव ज्ञापकमिति 55 'एकस्वराद' इति विशेषणस्य वैयदि व्यर्थीभतं च तदेत-खीकार्यम्, अत एव पाणिनीये तत्रे एकस्वरानुस्वारेतः" न्यायसत्तां शापयति । सति चास्मिन् यडलबन्तस्यानेकस्वरत्वेन | [४. ४.५६.] इत्येतत्सूत्रसमानार्थके "एकाच उपदेशेऽनु
तब्धावृत्तये एकस्वरग्रहणस्य चारितार्थ्यम न च हन्तेर्वधादेशे | दात्तात्" [पा० सू० ७. २. १०.] इति सूत्र महाभाष्ये 'एक20 तस्यादन्तत्वादनेकस्वरत्वेन स्थानिवद्भावाश्च तस्यानुस्वारेवेन
खरात्' इत्येतत्स्थानीयस्य 'एकाचः' इति पदस्य प्रयोजनकथतत्र प्राप्तस्येणूनिषेधस्थाप्रवृत्यर्थमेकस्वरादिति चरितार्थमिति | नाबसरे यङ्लुकल्यावृत्तिरेव प्रयोजनत्वेनोक्ता, न तु प्रकृतिग्रहणे 60 वास्यम्, तावन्मात्रप्रयोजनकत्वे "अवधानस्वारेतः" इति । यङ्लुबन्तस्यापि ग्रहणमिति न्यायो ज्ञापितः, तथाहि-तत्र वधिवर्जनादेवावधीदित्यादिसिन्दा सामान्येनानेकस्वरवर्जनार्थ- भाष्येऽन्यानि प्रयोजनानि प्रदर्शयित्वा. तेषां खण्डनं च विधाय
स्यैकस्वरादित्यस्य वैयर्थ्यस्य दुरपह्नवस्वात् , सति हि वधातिरि- | वध्यर्थहन्तेर्वधादेशस्थले इटप्रतिषेधाभावार्थत्वमेकाज्यहण25 तानेकस्वरनुस्वारेधातुबाहल्ये तदर्थ सामान्यसूत्रकरणस्यौचित्यं | स्याक्त्वा तस्य श्रूयमाणकाच
स्योक्त्वा तस्य श्रूयमाणकाचपरत्वमाश्रित्य च यलुबन्तेऽपि स्यात् , न तु तथाऽस्ति, तञ्च तदेव स्थाद् यदि यलुबन्तस्यापि निषेधाप्रवृत्तिरिति सूचितम् , यलुबन्ते च प्रकृतेरनुदात्तत्वे65 परनिराहतो मान जातात
[अनुखारेत्वेऽपि] श्रूयमाणैकरस्वा[ एकवरत्वा भावात् । व्यर्थमेकस्वरादिति वचनं न्यायमिमं ज्ञापयतीति यक्कमेव ।। प्रकृतिमहणेन यलुबन्तस्य ग्रहणं च 'द्विःप्रयोगो द्विवचनम्'
ज्ञापिते चास्मिण्याये 'चर्क' इत्यादीनां बहनामनेकस्वराणा- इत्याश्रित्यैव कैयटेनोक्तम् , तथाहि तत्रत्यकैयटग्रन्थः-द्विःप्रयोगे 30 मनुस्खारेता सद्भावेन तव्यावृत्त्यर्थमेकस्वरादित्यस्य सार्थक्यम् ।। द्विर्वचने भवति भिदिरुपदेशेऽनुदात्त उपदेशे एकाजित्यतो लोपे
तथा च 'चर्क' इत्यादीनामनेकस्वरस्वेन तन नेण निषेध इति । कृते [ 'बेभिदिता' इत्यत्र ] सम्प्रत्यनेकान्त्वेऽपि प्रतिषेधप्रसङ्गः, 70 अस्य च चापल्येनानिमन्यायेन बाधः सिद्धो भवति । फलं श्रूयमाणे त्वेकाच्याश्रीयमाणे आवृत्तिसंख्ययैकत्वसंख्याया बाधचास्य न्यायस्य 'प्रणिदादेति' इत्यत्र "नेोदा२.३.! नात् प्रतिषेधाभावः" इति । इत्थं चैतच्यायं विनापि द्वित्वस्य ७९.] इति नेर्णत्वसिद्धिः, अन्यथा कृतद्वित्वस्य रूपभेदेन | द्विःप्रयोगमात्रत्वमाश्रित्य प्रकृतित्वं यलुबन्ते स्वाभाविकमिति 35 दाग्रहणेनाग्रहणं स्यात् ॥ १७ ॥
तदाश्रित्य प्रवर्त्तमानमिनिषेधं वारयितुमेकखरादिति पदं
श्रूयमाणैकस्वरबोधनपरमिति समाश्रयणीयमित्येकवरनिमित्त कार्य 75 *प्रकृतिग्रहणे यङ्लुबन्तस्यापि
यङ्लुपि न भवतीति प्रतिवा शवा.* इत्यादिन्यायोक्तकस्वर- [ग्रहणम् ]* ॥ १७ ॥
निमित्तस्य यङ्लुप्यभावोऽपि सिद्ध इतीदमपि 'एकखरातू' इति त०-यालुबन्तस्थले हि प्रकृतिचिरुच्यत इत्येतावदेव वैरू- ( पदमग्रिमन्याये प्रमाणभूतमिति स्वीकार्यम् । एषेव च सरणिः